Ahmet SÜMBÜL Yazı Dizisi (41)
DİYARBAKIR sivil mimari örneğini yansıtan taş evlerden en çok tahrip edilenlerin büyük kısmını Abdaldede Mahallesi’nde görmek mümkün. Buradaki yapıların sahipleri yıllar öncesinden Diyarbakır’ı terk ettiklerinden dolayı evler bakımsız kalmış ve harabeye dönmüş. Bazıları Ermenilere ait olan evlerin günümüzde sadece taşıyıcı kolonları ve duvarları ayakta kalabilmiş.
Mekanın iç kısımları betonla sıvanmış
Abdaldede mahallesi, Gazi caddesi 2. çıkmaz sokakta bulunan bu anıtsal yapı düzgün kesme bazalt taştan inşa edilmiştir. Doğu - batı uzantılı ve bodrum + zemin + 1 katlıdır. Mekanın içi kısımları betonla sıvanmış ve boyanmış. Doğuya bakan basık kemerli kapıda sivri kemerli giriş eyvana geçilmektedir. Giriş eyvanı avluya açılmaktadır. Yapının batı kanadı zemin + 1 kattan oluşmaktadır. Zemin katta, basık kemerli girişe sahip bir mekan yer almaktadır.
Tavanı ahşap kirişli
Mekanın avluya bakan basık kemerli iki penceresi bulunmaktadır. Birinci kata, avlunun kuzey duvarına bitişik olarak verilmiş bir merdivenle çıkılmaktadır. Birinci kat, zemin kat planını tekrarlar niteliktedir. Yapının kuzey kanadı, bodrum + zemin katlıdır. Bodruma, avlunun kuzeydoğu köşesinden merdivenle inilerek girilmektedir. Bodrumun avluya açılan iki küçük penceresi bulunmakta ve tavanı ahşap kirişlidir.
Bir asırlık yapı
Zemin katın batısında basık kemerli mutfak, doğusunda ise basık kemerli girişe sahip bir mekan yer almaktadır. Mekanın giriş kapısının üzerinde Hicri takvime göre 1359-56 tarihi bulunmaktadır. Mekanın avluya bakan dilimli kemerli üç penceresi mevcuttur. Birinci kata bu odanın önünden yükselen merdivenle çıkılmaktadır. Birinci katta, yuvarlak kemerli girişe sahip bir mekan bulunmaktadır. Bu mekanın avluya bakan yuvarlak kemerli iki penceresi mevcuttur.
Özgün dokusu kısmen korunmuş
Abdaldede mahallesi Sonay sokak No: 2'de yer alan bu anıtsal yapı, merkezi avlu etrafında "L" planlı olup güney ve doğu kanatlardan oluşmaktadır. Düzgün kesme bazalt taştan inşa edilmiştir. Güney kanat zemin +1 katlı, doğu kanat ise bodrum + zemin katlıdır. Yapının özgün dokusu korunmuş, fakat değişiklikler ve eklentiler mevcuttur. Doğu kanatta zemin kat üstüne betonarme bir kat eklenmiştir. Mekanın iç kısmı ve dış cepheleri boyanmıştır. Avluda betonarme eklentiler mevcuttur.
Avlusunda kuyu ve havuzu bulunuyor
Yapı avlu etrafında güney ve doğu olmak üzere iki kanattan oluşmaktadır. Avlu, kesme bazalt taş döşelidir. Avluda bir kuyu ve dikdörtgen formlu bir havuz bulunmaktadır. Avlunun batı ve kuzeyinde yüksek duvarlar mevcuttur. Güney kanat zemin + 1 katlıdır. Zemin katın basık kemerli girişi kapatılarak yeni bir kapı açılmıştır. Bu katta üç mekan bulunmaktadır. Bu mekanlara giriş içerden sağlanmaktadır. Birinci kata merdivenle çıkılmaktadır. Yuvarlak kemerli iki gözlü eyvanın gerisinde ve solunda mekanlar bulunmaktadır.
Hayat ağacı motifli yapı
Eyvanın gerisindeki ve solundaki bu iki mekanın pencereleri dilimli kemerli ve ferforjelidir. Bu pencereler arasında hayat ağacı motifleri işlenmiştir. Ayrıca eyvanın gerisinde ve solundaki mekan duvarlarında yer yer alçıdan kabartma olarak geometrik bezemeler yer almaktadır. Doğu kanat bodrum+zemin kattan oluşmaktadır. Bodrumun güney ve kuzey köşeden olmak üzere iki girişi bulunmaktadır. Ancak girişler kapatılmıştır. Doğu kanadının güneyinde basık kemerli girişi bulunan iki mekan bulunmaktadır.
Diyarbakır sivil mimarisi özelliklerini taşıyor
Abdaldede mahallesi Teyze sokak No: 20'de bulunan bu yapı, merkezi avlu etrafında "U" planlı bir forma sahiptir. Düzgün kesme bazalt taştan inşa edilmiş, güney ve kuzey kanatları bodrum + zemin, batı kanadı ise zemin + 1 katlıdır. Diyarbakır geleneksel sivil mimari özelliklerini yansıtmaktadır. Yer yer betonarme eklentiler, sıva ve boya görülmektedir. Kuzey kanat üzerine betonarme bir kat eklenmiştir. Konutun avluya bakan kanatlarında yuvarlak kemerli pencereler kullanılmıştır. Güney kanadın pencere üst kısımlarında cas bezemeler görülmektedir. Bitkisel ve geometrik öğeler kullanılmıştır. Avlu kare planlı olup zemini düzgün kesme taşla döşenmiştir. Güney-doğu köşede günümüzde kapatılmış kare formlu bir havuz yer almaktadır.
Tahrip edilen nitelikle anıtsal yapı
Aynı mahallede Teyze sokak No: 11'de yer alan anıtsal yapı da, yine kesme bazalt taştan inşa edilmiş, bodrum + zemin katlıdır. Yapı iç avlulu ve düz damlıdır. Oldukça nitelikli olan yapı, yapılan müdahaleler sonucu özgün dokusu kısmen tahribata uğramıştır. Yapının pencere ve kapılarının bir kısmı kapatılmış olup avluda betonarme eklentiler yapılmıştır. Yapıya batıdan basık kemerli bir kapıyla girilmektedir. Orijinal doku, avlu etrafında kuzey ve güney olmak üzere iki kanatta bulunmaktadır. Avlunun batısında betonarme bir bölüm yer almaktadır.
Zemini betonla doldurulmuş
Yapının güney kanadı, bodrum + zemin katlıdır. Bodruma, avlunun güneydoğu köşesinden küçük bir merdivenle girilmektedir. Bodrum katının dikdörtgen formlu pencereleri kapatılmıştır. Bu kanadın zemin katında, sivri kemerli bir eyvan ve eyvanın doğusundan basık kemerli girişe sahip bir mekan yer almaktadır. Eyvanın güney duvarında ortada büyük, dilimli kemerli bir niş ve nişin etrafında küçük nişler yer almaktadır. Eyvan zemini betonla yaklaşık 1 metre yükseltilmiştir. Eyvanın doğusundaki mekan, sivri kemerli kavsara içinde basık kemerli pencere açıklıklarına sahiptir.
Kemer kısımları yıkılmış
Yapının doğu kanadının bodrumuna, avlunun kuzeydoğu köşesinden küçük bir merdivenle inilmektedir. Zemin kat betonarmeye dönüştürülmüş ve üzerine betonarme bir kat daha çıkılmıştır. Kuzey kanadın bodrumuna ise kuzeydoğu köşeden girilmektedir. Bodrumun küçük pencereleri bulunmaktadır. Bu kanadın zemin katında, basık kemer kapılı ve pencereli bir mekan yer almaktadır.
İçi ahşap, dışı betonarme
Konutun mutfağı basık kemerlidir. Ancak kemer kısmı yıkılarak yerine beton duvar çekilmiştir. Avlu batı kanadı betonarmedir. Avlu ortasında bir havuzu olup avlu zeminiyle birlikte betonarmeye dönüştürülmüştür. Mekanların üst örtüleri; içerden ahşap kirişli, dışardan ise betonarmedir. Yapının eyvan ve pencere kemerlerinin üst kısmında cas bezeme ile Davut yıldızı, hayat ağacı ve lale motiflerinin işlendiği gözlenmektedir
Bazalt taş döşeli avluya sahip
Abdaldede mahallesi Göksel sokakta bulunan bu yapı, kesme bazalt taştan inşa edilmiş, küçük bir avlu etrafında "L" planlı olarak konumlanmıştır. Yapı, güney ve doğu kanatlarından oluşmaktadır. Bodrum + zemin katlıdır. Özgün dokusu korunmuş fakat yapıda tahribat söz konusudur. Güney kanadın batısında betonarme eklentiler mevcuttur. Basit bir kapı açıklığından zemini bazalt taş döşeli avluya geçilmektedir. Yapı avlunun etrafında güney ve doğu olmak üzere iki kanattan oluşmaktadır.
Avlusu yüksek duvarlarla çevrilmiş
Avlunun kuzeyi ve batısı yüksek duvarlarla çevrilidir. Güney kanadın bodrum kısmı, doğu kanat bodrumuyla arada kapı ile birleştirilmiş ve girişi, batı kanattan sağlanmaktadır. Zemin katta, ortadan merdivenlerle çıkılan sivri kemerli bir eyvan, ayvanın sağında ve solunda mekanlar bulunmaktadır. Soldaki mekanın yuvarlak kemerli iki adet penceresi mevcuttur. Sağdaki mekan ise betonarme olarak yenilenmiştir. Doğu kanadın bodrum girişi, güneyden merdivenlerle inilen kapıdan sağlanmaktadır. Merdivenlerle çıkılan zemin kat, basık kemerli girişe sahip tek bir mekandan oluşmaktadır. Bu mekanın pencereleri yuvarlak kemerlidir.
Tamamen harabeye dönmüş
Abdaldede mahallesi Özbay sokak No: 8'de yer alan bu anıtsal yapı kesme bazalt taştan inşa edilmiş. Ancak yapı günümüzde harabeye dönüşmüştür. Yapının büyük bir bölümü yıkılmış. Yapının taşıyıcı öğeleri ayakta kalırken, kuzey kanadı zemin + 1 kattan oluşmaktadır. Avlunun kuzeydoğusunda yeni bir yapı söz konusudur. Fakat bu konutla bağlantısı yoktur. Büyük bölümü yıkılmış durumdadır. Kuzey kanadın zemin katında basık kemerli, iki gözlü eyvanı bulunmaktadır. Birinci kata, yarım kemer üzerinde çıkan merdivenle çıkış sağlanmaktadır.
Sadece duvarlar ayakta
Basık kemerli kapı üzerinde dilimli çiçek şeklinde küçük bir pencere açıklığı ve dilimli kemer kavsara içinde basık kemerli dört pencere açıklığına sahip bir mekan yer almaktadır. Bu kanadın büyük bir bölümü yıkılmış sadece duvarları ayaktadır. Bu bölümde sokağa açılan ve ahşap kepenkle kapatılmış bir cumba bulunmaktadır. Cumbanın yanında dilimli kemerli bir pencere mevcuttur. Arkada ve önde iki ayrı sokağa bakan iki kapısı bulunmaktadır. Güney kanadın sadece batı duvarı ayaktadır. Bu duvarda dilimli kemerli bir niş etrafında küçük nişler mevcuttur. Yapıda, cas bezemeler görülmektedir.
Aynı sokakta harabeye dönen iki anıtsal yapı
Abdaldede mahallesi Kamışlı sokak No: 5'te yer alan bu anıtsal yapı, günümüzde harap durumdadır. Kapıları kapatılmış ve kendi kaderine terk edilmiş halde. Diyarbakır'dan yıllar önce göç eden Ermeni bir aileye ait olduğu bilinen bu anıtsal yapının sadece taşıyıcı öğeleri ayakta kalmıştır.
Aynı sokakta No: 6'da bulunan anıtsal yapı da günümüzde harabeye dönmüştür. Yapının sadece sokağa cephe veren dış mekan duvarları ayakta kalmıştır.
Özgün Yapı Sadece Duvar ve Pencerelerde Kalmış
Abdaldede mahallesi Sonay sokak No: 4'te yer alan bu anıtsal yapı, küçük dikdörtgen bir avlu etrafında "U" planlı olarak inşa edilmiştir. Yapı, doğu, güney ve batı kanattan oluşmaktadır. Yapıda yoğun tahribat söz konusudur. Doğu kanadın cumba kısmı tahrip olmuştur. Avluda betonarme eklentiler mevcuttur. Güney kanatta bir çok değişiklik yapılmış, eyvan yıkılmış sadece mekan duvarları ve pencereler özgün kalmıştır.
Eyvan kemeri yıkılmış
Basık kemerli kapı açıklığında yapının küçük dikdörtgen planlı avlusuna geçilmektedir. Giriş kapısının üstünde bazalt taş konsollar üzerine oturtulan bazalt taştan saçak yer almaktadır. Yapı, avlunun etrafında güney ve doğu olmak üzere iki kanattan oluşmaktadır. Güney kanat bodrum + zemin katlıdır. Bodruma, batıdan verilmiş merdivenlerle inilmektadir. Zemin kat ise onarım görmüş ve eyvan kemeri yıkılarak bir giriş oluşturulmuş.
Havuzu betonla kapatılmış
Birinci katta ise merdivenlerle çıkılan, girişi yenilenmiş, giriş holünün sağında ve solunda mekanlar yer almaktadır. Sağdaki mekanın sokağa bakan kısmında tahribata uğramış cumba bulunmaktadır. Soldaki mekanın sokağa bakan ikisi doğuda, biri kuzeyde ferforjeli pencereleri mevcutur. Sağdakinde ise tahribat söz konusudur. Avlu, kesme bazalt taş döşeli fakat yer yer betonla kaplanmıştır. Avlu kısmında yer alan havuz betonla kapatılmıştır. (Sürecek)
