Ahmet SÜMBÜL/ Yazı Dizisi (10)

DİYARBAKIR'DA su, eskiden çeşme, hamam, köprü ve değirmen kültürleriyle birlikte anılırdı. Sur içinde kuyulardan çıkarılan içme suyu dışında, halkın kullanımına sunulan ilk suyun 1543 yılında Vali Balı Paşa tarafından Gözeli köyünden Hamravat su kemerleri ile getirildiği tarihi kayıtlarda yazılıdır.

Hamravat su kemerleri 20. yüzyıl ortaların kadar kullanılırken, zaman içinde çok tahrip olduklarından 1930 yılında kemerlerle şehre getirilen su demir borularla hazırlanan su tesisatıyla dağıtılmaya başlanmıştır. Haliyle de bu ünlü su kemeri yıkılmıştır. Sular, hanlarda, hamamlarda, köşklerde ve evlerde kullanımını yanı sıra mahallelerde kurulan umumi çeşmelerden de akıtılarak halkın kullanımına sunulmuştur.

16. yüzyıldan sonra yazılan seyahatnamelerde 130'u genel, 300'ü ise özel çeşme olmak üzere Diyarbakır'da 430 çeşmeden söz edilmektedir. Tarihi kaynaklarda sözü edilen çeşmelerden ancak 33 tanesi günümüze ulaşabilmiştir. Bu çeşmelerin çoğu halen kullanılmaz iken, Sur'da yaşanan çatışmalar sırasında da bazı çeşmeler yıkılarak yok edildi.

Tespit edilen ve çoğu kullanılmayan anıtsal çeşmelerin bazıları şunlar:

Aslanlı çeşme

İç Kale'nin girişinde bulunun ba anıtsal çeşme, düzgün kesme bazalt taştan inşa edilmiştir. Dikdörtgen çerçeve içerisine alınmış bursa kemerli nişin içinde üç dilimli küçük bir niş yer alır. Nişin iç kısmında iki çeşme yuvası, önünde ise dikdörtgen formlu bir su yalağı bulunmaktadır. Dikdörtgen çerçevenin üstünde, sütunceler üzerine oturan üçgen alınlık mevcuttur. Niş içine yerleştirilen iki aslan heykelinin ağzından su akıtılıyordu ancak; aslanlardan biri çalınınca diğer aslan korunma amacıyla Müze Müdürlüğüne alınmıştır.

Sarı Saltuk çeşmesi

Melik Ahmet caddesi üzerinde bulunan çeşme, bazalt taştan inşa edilmiş ve günümüzde kullanılmamaktadır. Akıtaç ve yalak kısmı betonla kapatılmıştır. Çeşme, sivri kemerli derin bir niş içerisinde yer almaktadır.

Sultan Şuca Çeşmesi

Ali Paşa mahallesinde bulunan çeşme, Hz. Ömer camisinin kuzey duvarının dış yüzüne inşa edilmiştir. Çeşmenin sivri kemerli nişinin içinde, kaş kemerli üç adet niş ve bir su yalağı bulunmaktadır. Niş içinde üst seviyede, aşınmış durumda üç kitabe yer almaktadır.

Sahabe Sasa Çeşmesi

Cami-i Kebir mahallesinde bulunan çeşme, Ulu Cami'nin kuzeybatı duvarına bitişik olarak bazalt taştan inşa edilmiştir. Yuvarlak kemerli derin bir niş içine alınan çeşmenin yalak kısmı derin tutulmuş, alınlık kısmında ise kitabesi bulunmaktadır. İki tarafında kare formlu derin nişler bulunan çeşmenin üst kısmına yakın yerde konsol biçiminde çıkıntılar yer almaktadır.

Behram Paşa camisi çeşmesi

Bazalt taştan inşa edilen ve Ziya Gökalp mahallesinde bulunan çeşme, günümüzde kullanılmamaktadır. yalak ve çeşme kısmı betonla kapatılmıştır. Sivri kemerli derin bir niş içinde yer alan çeşme üzerinde, üç sıra Arap alfabesiyle yazılmış bir kitabesi vardır. Kemerin iç kısmına dikdörtgen formlu iki tas nişi yapılmıştır.

Hatun Kastal çeşmesi

Gazi Köşkü'ne giden yolun solunda bulunan çeşme, kesme bazalt taş ve kireç taşından inşa edilmiştir. Çeşme, dikdörtgen formlu kalın bir duvarın iç kısmına açılan sivri kemerli bir niş ve nişin iç kısmına açılan kaş kemerli iki küçük nişten oluşmaktadır. Bu küçük nişlerin önünde, bazalt taştan akıtaç, akıtacın önünde su yalağı vardır. İki satırlık Arapça bir kitabesi bulunmaktadır. Kitabede, 1174 tarihi okunmaktadır.

İbrahim cami çeşmesi

Dabanoğlu mahallesinde bulunan çeşme, bazalt taştan inşa edilmiştir. İbrahim Bey Cami’nin kuzey duvarının dış kısmına yapılmıştır. Çeşme, sivri kemerli niş içerisinde yer almaktadır. Çeşme yuvasının ön kısmında su yalağı bulunmaktadır.

Lalebey camisi çeşmesi

Bazalt taştan inşa edilen ve kısmen orijinal yapısını koruyan çeşmenin yalak kısmı betonla kapatılmış ve günümüzde kullanılmamaktadır.  Caminin giriş kapısının hemen sağında, cami duvarıyla birleştirilen çeşme, dilimli kemerli bir niş içerisinde yer almaktadır.

Karışık Budak cami çeşmesi

Dabanoğlu mahallesinde bulunan çeşme, caminin duvarına yapılmıştır. edilmiştir. Yuvarlak kemerli niş içine alınan, kemeri üzerinde bir lento, lentonun da üzerinde yuvarlak bir açıklığa sahip olan çeşme günümüzde faal değildir.

Kurdoğlu çeşmesi

Anıtsal değerde olan çeşme, bazalt taştan inşa edilmiş ve günümüzde kullanılmamaktadır. 1875 tarihinde yapılan ve etrafı tel örgülerle kapatılan çeşme alanı sivri kemerlidir. Bu alan içinde iki adet niş bulunmaktadır. Nişlerde yer alan musluk yerleri kapatılmıştır.

Cemil Paşa çeşmesi

Ali Paşa mahallesinde bulunan çeşme, Cemil Paşa Konağı’nın haremlik kısmının arka duvarına bitişik olarak inşa edilmiştir. Günümüzde işlevini yitirmiş ve tahrip edilmiştir. Çeşme, dikdörtgen formlu bir duvarda bulunan sivri kemerli derin bir nişin iç kısmında bulunmaktadır.

Hanzade cami çeşmesi

İskender Paşa mahallesinde bulunan çeşme, caminin güneydoğu duvarının sokağa bakan kısmında yer almaktadır. Çeşmenin yuvarlak kemerli nişinin iç kısmında kaş kemerli küçük bir niş ve su yalağı bulunmaktadır. Küçük nişin üst kısmında kalker taş üzerine yazılmış Arapça yazıt yer almaktadır.

Çarıklı çeşmesi

Çarıklı (Fabrika) mahallesinde bulunan çeşme, eski Mardin yolu üzerindedir. Kesme bazalt taştan inşa edilen çeşme, 3 metre genişliğinde, 2.5 metre yüksekliğindedir. Dikdörtgen duvar içerisine açılan yanlarında, cas malzeme ile ay yıldız ve lale bezekleri bulunan sivri kemerli bir çeşmedir.

Şılbê çeşmesi

Yolaltı mahallesinde bulunan anıtsal değerdeki çeşme, günümüzde kullanılmamaktadır. İç kısmı toprakla dolmuştur.  Sivri kemerli beşik tonozlu eyvan biçimindeki yapının arka duvarında nişi vardır. Nişler içerisinde çeşme yuvası mevcuttur. Önde yer alan su yalağı kapatılmıştır.

Ziya Gökalp mahallesi çeşmesi

Anıtsal değerde olan bu çeşme, bazalt taştan inşa edilmiştir. Sütunceler üzerine oturan ve yuvarlak kemerli bir niş içine alınan çeşme, bitkisel ve geometrik motiflerle bezenmiştir. Çeşmenin alt seviyesinde iki küçük niş ve önünde yalağı bulunmaktadır. Günümüzde kullanılmamaktadır.

Ali Paşa mahallesi çeşmesi

Sivri kemerli çeşme kesme bazalt taştan inşa edilmiştir. Kullanılmadığından günümüzde oldukça tahrip olmuştur.  Akıtaç kısmı kapatılan çeşmenin yalak kısmı da kapatılıp betonarmeye dönüştürülmüştür.

Savaş mahallesi çeşmesi

Düzgün kesme taştan inşa edilen çeşme, Kavası Sağır camisinin kuzey duvarının sokağa bakan cephesinde yer almaktadır. Çeşme yuvası ve çeşmenin önündeki su yalağı kapatılmıştır. Sivri kemerli niş içerisine alınan çeşmenin nişin içinde çeşme yuvası mevcuttur. Nişin üst kısmında kitabesi bulunmaktadır.

Dabanoğlu mahallesi çeşmesi

Anıtsal değerde olan bu çeşme, düzgün kesme bazalt taştan inşa edilmiştir. Çeşme günümüzde kullanılmamaktadır. Yalak kısmı betonla kapatılmıştır. Sivri kemerli bir niş içine alınan çeşmenin nişinin iç kısmında, dikdörtgen formlu küçük bir niş bulunmaktadır.

Fatih Paşa mahallesi çeşmesi

Düzgün kesme bazalt taşta yapılan çeşme, tahrip edilmiş durumdadır. Çeşmenin üst kısmı silmeli sivri kemer içine alınan nişin duvarında, kapatılmış musluk yuvası ve önünde kırılmış

Cevat Paşa mahallesi çeşmesi

Anıtsal değerdeki çeşme, konsollar üzerine oturtulan konutun cumbasının altında yer almaktadır. Kemer kısmı siyah bazalt kalker taştan yapılmıştır. Basık sivri kemerli derin bir nişe sahip olan çeşmenin içinde dikdörtgen formlu bir tas nişi bulunmaktadır. Bu nişin üstünde cephesine yapıldığı eve açılan bir aydınlatma penceresi yer almaktadır.

Cemal Yılmaz mahallesi çeşmesi

Düzgün kesme bazalt taştan inşa edilmiştir. Musluk yuvası ve yalak kısmı betonla kapatılmıştır. Dikdörtgen formlu bir niş içersine alınan çeşme, yapılan sokak çalışmaları esnasında yalak kısmı sokağın parke taşlarının altında kalmıştır.

Meryem Ana Kilisesi çeşmesi

Lalebey mahallesinde bulunan çeşme, kesme bazalt taştan yapılmıştır. Anıtsal bir yapı olan çeşme, üç avlulu, kilise ve müştemilatının içinde yer almaktadır.  Meryem Ana Kilisesi’nin sokağa bakan kuzey duvarında yer alan ve üzerinde silmesi olan çeşme, sivri kemerli bir niş içinde bulunmaktadır. (Sürecek)

Editör: TE Bilişim