Ahmet SÜMBÜL / Yazı Dizisi (11)
DİYARBAKIR Kültür ve Turizm Müdürlüğü ile Müze Müdürlüğü tarafından, kentteki anıtsal değerdeki yapıların kayıt altına alınması için başlatılan çalışmalarda, birçok kültürel değere sahip yapılan tescillendi. Bunlar arasında tespit edilen ve bugün yıkıntı halinde bulunan değirmenler ile tarihi öneme sahip ancak eski işlevlerini yitirmiş görkemli köprüler de var. Harap durumda bulunan ancak şu ana kadar hiçbir restorasyonu yapılmayan anıtsal değerdeki değirmenlerden bazıları şunlar:
Kendi kaderine terk edildiler
Keçi Burcu'nun dış tarafında, doğu yönündeki caddenin alt tarafında bulunan değirmen, düzgün kesme bazalt taş ve molozdan inşa edilmiş. Kare planlı yapının ortasında kuyu ve kuyunun üst kısmında su kanalı uzanmaktadır. Kuyunun iç kısmı toprak ile dolmuştur. Faal olmayan değirmen, kısmen yıkılmış ve bakımsız durumdadır. Hevsel bahçelerine bakan ve harap durumda bulunan değirmenlerden biri de Hatun Kastal'da bulunuyor. Tek kattan inşa edilmiş. Yoğun tahribatın yaşandığı kare planlı olan değirmenin güney ve doğu cephelerinde yuvarlak kemerli birer kapı bulunmaktadır. Yapıda yer yer çökme oluştuğu, taşlarda ise dökülmelerin olduğu görülmektedir.
Köprülerin çoğu halen ayakta
Kentimizde su kültürünün bir parçası olan köprüler de anıtsal değerde ve bazıları halen görkemli haliyle ayakta duruyor. Diyarbakır ve ilçelerinde yerleşim bölgeleri arasındaki bağı kuran çok sayıla taş köprü yapılmıştır. Dicle nehrinin ve buna bağlı kollarının böldüğü alarları birbirine bağlayan bu köprüler ile ulaşım sağlanarak ticaret ve ulaşım sağlanmıştır yüzyıllar boyu. Dicle nehri ve kolları üzerinde yer alan bu yapılar, dönemin yapım sanatını, teknik, estetik ve mimari özelliklerini biçimlendirdikleri yapı taşlarına, kemerlerine ve yazıtlarına büyük ustalıkla yansıtmaktadırlar.
On Gözlü Köprü
Yüzyıllardır tüm ihtişamı ile duran köprülerin başında ise On Gözlü Köprü gelmektedir. Mardin Kapı'nın 3 kilometre dışında Dicle nehri üzerinde inşa edilen köprü, kesme bazalt taştan inşa edilmiştir. doğu-batı doğrultuda 180 metre uzunluğunda ve yaklaşık 8 metre genişliğindedir. Köprü, sivri kemerli on gözden oluşmaktadır. Köprünün doğu yönünde kuzeye bakan yüzünde tempan duvarı ve selyaranlar yer almaktadır. Bazaltın hakim olduğu yapının yedi açıklığında tonozlar tuğladan yapılmıştır. Selyaranları üçgen gövdeli ve sivri piramidal külahlıdır. Batıda ilk üç kemerin arasında aşınmış, kufi yazı ile yazılmış iki satırlık bir kitabe bulunmaktadır.
10 yıl önce taşıt trafiğine kapatıldı
Kitabede, köprünün günümüze kadar gelen son yapım ve onarımının, MervanoğluNizamüddevleNasr’ın buyruğu üzerine, Milattan Sonra 1065 tarihinde yapıldığı belirtilmektedir. Yazıtın başında aşınmış bir aslan kabartması yer almaktadır. Bu kabartmanın altında aşınmış küçük bir kitabe daha bulunmaktadır. 2009 yılında restorasyon çalışması tamamlanan köprü taşıt trafiğine kapatılmış durumdadır.
Devegeçidi Köprüsü
Diyarbakır–Ergani karayolunun 25. kilometresinde, yoldan yaklaşık 100 metre kadar içeride, Devegeçidi suyunun üzerindedir. Doğu-batı uzantılıdır. Düzgün kesme ve yonu bazalt taştan inşa edilmiştir. Köprünün uzunluğu 119 metre, genişliği de 6,40 metredir. En büyük kemer açıklığı 13,70 metredir. Bazalt taşın hâkim olduğu yapı, boyutları birbirinden farklı yedi gözden oluşmaktadır. Gözler yuvarlak kemerlidir. Her iki yüzünde selyaran ve tempan duvarı bulunmaktadır. Köprünün doğuda yer alan üç gözünün iç kısmı, toprak dolguyla dolmuştur. Doğudaki kemer aralarında çörtenler yer almaktadır.
Kara Köprü (Pir-a Reş)
Diyarbakır-Çınar karayolunun 16. kilometresinde, Dicle nehri üzerinde yer almaktadır. Köprü, düzgün kesme bazalt taştan inşa edilmiş ve kuzey-güney doğrultuda uzanmaktadır. Günümüzde ulaşıma kapatılan ve bazalt taştan yapılmış olan köprü, beş gözlüdür. Köprü boyu 73,90 metre, genişliği 5,70 metredir. Memba yüzdeki sivri, üçgen prizma şeklindeki selyaranlar, basık külahlarla örtülmüştür. Yanında yapılmış olan betonarme köprü, taşıt trafiği için kullanıldığından, bu köprü sadece yayalar tarafından kullanılmaktadır. Yapılan onarımlardan dolayı köprü yüzeylerinde farklılıklar görülmektedir.
Karaköprü (Karasu) Köprüsü
Karasu Köprüsü olarak da bilinen yapı, Diyarbakır-Ergani yolunun 12. kilometresinin sağ tarafındaki eski Eğil yolunda, Yaytaş Köyü sınırlarında, Devegeçidi suyu üzerinde yer almaktadır. Düzgün kesme bazalt taştan inşa edilmiş olan köprünün üzerinde yapım yılını, yaptıranını veren bir yazıt bulunmamaktadır. Yapım yılı ile ilgili farklı tespitler mevcuttur. Köprünün Roma döneminden kaldığı tahmin edilmektedir. Özgün dokusu günümüze kadar korunmuş olan köprü, günümüzde ulaşıma kapatılmıştır.
Uzunluğu 94 metre, genişliği 7 metredir
Bazalt taşın hâkim olduğu köprünün uzunluğu 94 metre, genişliği 7 metredir.Köprünün memba tarafındaki selyaranları üçgen gövdeli ve sivri piramidal külahlıdır. Altı gözden oluşan köprünün kemerleri, yarım daire şeklinde düzenlenmiştir. Memba yüzünün en sağdaki kısmı diğerlerine göre daha küçük yapılmıştır. Döşemesinin önemli bir bölümü özgün şekilde günümüze ulaşan köprü, güneyden antik bir yolla Diyarbakır’a bağlanmaktadır. Antik yolun taşları da köprü üzerindeki döşemenin devamını oluşturacak şekilde gözeneksiz bazalttan oluşmaktadır.
Ambar Çayı Köprüsü
Diyarbakır-Silvan Karayolunun 20. kilometresinde Ambar çayının üzerinde yapılan yeni köprünün ayaklarının altında yeralmaktadır. Köprünün özgün dokusu yok olmuştur. Günümüzde sadece bazı ayaklarının kalıntıları mevcuttur. Köprünün sadece ayaklarının iç dolgu duvarı kalmış olup işlevini ve özgünlüğünü yitirmiştir.
Halilviran Köprüsü
Diyarbakır’ın 20 kilometre kuzeyinde, Hantepe Köyü ile Akpınar köyü arasında, Devegeçidi Suyu üzerinde yer almaktadır. Halk arasında Comıka Köprüsü olarak bilinmektedir. Köprü, kaynaklarda Artukoğulları Köprüsü ve Devegeçidi Köprüsü olarak da geçmektedir. Üzerinde yer alan kitabelerden 1219–1220 yıllarında yapılmış bir Artuklu Dönemi eseri olduğu öğrenilmektedir.
7 gözlü köprü
Birbirine yakın ölçülerde yedi gözlü olarak inşa edilmiş olan yapının, orta ayaklarındaki selyaranlar, üçgen gövdeli ve sivri külahlıdır. Mansap yüzünde iki adet yarım daire biçimli topuk yer almaktadır. Yapının memba yüzü üzerinde üç kitabe bulunmaktadır. Bunlardan ortada iki kemer arasında yer alan kitabe, nal biçiminde düzenlenmiştir.
Özgün yapısı korunmuş
Bazalt taştan inşa edilmiş olan köprü, 101,2 metre uzunluğunda, 5,15 metre genişliğindedir. Yedi sivri kemerden Diyarbakır tarafı, baştan 2. 3. ve 4. gözler diğerlerinden daha büyük olup çayın ana yatağı üzerindedirler. köprünün Diyarbakır tarafındaki göz açıklıkları şöyle sıralanmıştır. 5,90 metre - 6,90 metre - 6,90 metre - 7,00 metre - 6,70 metre - 6,75 metre - 6,60 metre. Yapının ayak taşları üzerinde farklı geometrik şekillerde çok sayıda usta monogramı yer almaktadır. Köprü, özgün yapısını büyük oranda korumaktadır.
