Ahmet SÜMBÜL / Yazı Dizisi (23)

DİYARBAKIR'IN kültür envanterinin en önemli yapı taşlarını oluşturan muhakkak ki sivil mimari eserlerdir. Bu yapıların çoğu Sur içinde yer almaktadır. Yapı malzemesi olarak bu sivil mimari örneklerinin tamamında bazalt taş kullanılmıştır. Diyarbakır sivil mimari örneklerinden olan evlerin en yaşlısı 16. yüzyıldan kalmadır. Köşkler ise 18. yüzyıl eseri.

Geleneksel Diyarbakır evlerinin kendine özgü mimarisinin oluşmasında öncelikle coğrafi durum, sosyo-ekonomik yapı, gelenek ve görenekler, inançlar, şehrin köklü tarihi, yöreye özgü bazalt taş ve karasal iklim etkili olmaktadır. Diyarbakır evleri genellikle bodrum katı üzerine bir veya iki katlıdır. Ailenin zenginliği ve büyüklüğü, evlerin parsel yüzölçümünü, oda sayısını, avlu etrafına yerleştirilen kanat sayısını arttırmakta, ayrıca haremlik ve selamlık bölümlerinin oluşmasını sağlamaktadır.

En iyi örnek Diyarbakır köşkleri

Konutların planlarına bakıldığında bir kanatlı, iki kanatlı, üç kanatlı ve dört kanatlı evlerle karşılaşılmaktadır. Kanat sayısının fazla olduğu evlerin, ekonomik durumu iyi aileler tarafından kullanıldığı görülmektedir. Sivil mimariye en iyi örnekler ise Diyarbakır köşkleridir. Bu sivil mimari önekleri Diyarbakır'ın tarihini, gelenek ve göreneklerini, ayrıca kültürel yapısını yansıtmakta ve kendilerine özgü mimari bir tarz oluşturmaktadır.

Köşkler, etkileyici bir panoramaya sahip

Surların güneyinde ve çoğunluğu Dicle nehrinin batısındaki yamaçlarda bulunan köşkler, Dicle nehrini ve Hevsel bahçelerini gören etkileyici bir panoramaya sahiptir. Köşklerin çoğu 19 yüzyıla aittir. Dağınık bir yerleşme içinde yer alan köşkler bir ya da iki katlı yapılardır. Bazı yapılarda bodrum katta mevcuttur. Genellikle dikdörtgen bir forma hakim olduğu, ortasında önü açık bir mekan olan eyvanların yer aldığı fonksiyonu bir tasarım gösterir.

Bağ köşkleri

Diyarbakır’ın sur dışındaki köşklerin yanı sıra üzüm bağları içinde yer alan bağ köşkleri de mevcuttur. Şimdiki Bağlar ilçesinde Bağ bozumunda daha çok bağ sahiplerinin kullandıkları bu köşkler, genellikle iki katlı, bazalt taş örgülü, bol pencereli olarak inşa edilmiştir. Yapı teknikleri ve kullanılan malzemeler yöreseldir. Diyarbakır'da gösterişli bir mimari yapıya sahip olan köşklerin bazıları şunlar:

Cemil Paşa Konağı

Alipaşa mahallesinde bulunan bu görkemli yapı, kesme bazalt taştan inşa edilen yapının güney kanadı zemin + 1, doğu kanadı bodrum + zemin + 1, batı kanadı ise bodrum + zemin kattan oluşmaktadır. Geleneksel Diyarbakır sivil mimarisinin karakteristik örneklerinden biri olan ve 1887 tarihinde inşa edilen yapı, 2010 tarihinde Büyükşehir Belediyesi tarafından yapılan geniş kapsamlı onarım ve restorasyonun ardından günümüzde Kent Müzesi olarak hizmet sunmaktadır.

Haremlim-Selamlık

Yapının selamlık kısmı dikdörtgen bir avlu etrafında zemin + 1 katlı, güney kanadından oluşmaktadır. Zemin katta, ortada iki gözlü sivri kemerli, orta kısmında havuzu bulunan eyvan bulunmaktadır. Eyvanın sağında avludan girişin sağlandığı bir mekan yer almaktadır. Birinci katta, zemin kattaki eyvanın üstünde, gerisinde, sağ ve solunda mekanlar bulunmaktadır. Dış duvarlarında cas bezemelerin görüldüğü bu bölümün sadece dış duvarları ve taşıyıcı elemanları ayakta kalabilmiştir.

Sokak kapısının girişinde sağda tuvalet yapısı ve bu yapının üstünde yarım kemeri bulunan merdivenler bulunmaktadır. Merdivenlerin sonundaki kapı kapatılmıştır. Girişteki holden sivri bir kemerle haremlik kısmına geçilmektedir. Bu kısım, dikdörtgen bir avlu etrafında güney, kuzey, doğu ve batı kanatlarından oluşmaktadır. Güney kanadın sadece dış duvarlarının bir kısmı ve eyvan kemeri ayakta kalabilmiştir. Doğu kanadın bodrum girişi, ortadan merdivenle inilen kapıdan sağlanmaktadır. Zemin katta, sivri kemerli eyvanın sağında ve solundamekanlaryer almaktadır.

Basık Kemerli Eyvan

Zemin katın güneyinde, sivri kemerli iki gözlü eyvan ve eyvanın gerisinde mekanlar bulunmaktadır. Bu eyvanın üstünde, birinci katta tek gözlü basık bir kemer ve kemerin sağında ayrı bir mekan yer almaktadır. Birinci katın kuzeyinde basık kemerli bir eyvan ve bu eyvanın solunda mekanlar bulunmaktadır. Kuzey kanadın zemin katında, batıda sivri kemerli girişi bulunan, içerde ocak nişlerinin yer aldığı mutfak yapısı yer almaktadır.

Hayat Ağacı ve Lale Motifleri

Ortada kapatılmış sivri kemerli, iki gözlü bir eyvan ve eyvanın iki yerinde mekanlar bulunmaktadır. Batı kanadın zemin katında, ortada sivri kemerli bir eyvan ve eyvanın iki yanında mekanlar mevcuttur. Yapının tümünün dış duvarlarında cas bezemeler yer yer hayat ağacı motifleri, lale motifleri ve kabartma bezemeler yer almaktadır. Haremlik kısmının avlu ortasında, bir seviye yükseltilmiş dikdörtgen bir alan içerisinde, elips şeklinde bir avlu bulunmaktadır.

Behrampaşa Konağı

Ziya Gökalp mahallesinde bulunan yapı, merkezi avlu etrafında "U" planlı olarak inşa edilmiş olan yapıda, kesme bazalt taş kullanılmıştır. Güneydoğu ve batı kanatları mevcut olan yapının inşasında bazalt taş ve kalker taş malzeme kullanılmıştır. Yapı, geleneksel Diyarbakır sivil mimari özelliklerini taşıdığından önem arz etmektedir.

Arap Harfleriyle Yazıt Süslemeli

Yapının güney kanadı, zemin+1 katlıdır. Zemin katta, ortada basık kemerli girişi bulunan holün sağ ve solunda mekanlar mevcuttur. Holün gerisinde, basık kemerli kapısı bulunan bir mekan daha bulunmaktadır.Birinci kata çıkan kesme bazalt taş merdivenlerin bitiminde bir tuvalet

yapısı yer almaktadır. Birinci katta; üç gözlü sivri kemerli eyvanın sağında, solunda ve gerisinde mekanlar bulunmaktadır. Eyvanın gerisindeki mekanın basık kemerli kapısı üzerine alçı ile lale motifi işlenmiştir. Onun üzerinde de Arap harfleriyle yazılmış yazıt bulunmaktadır.

Kapı Girişinde Kufi Yazısı Bulunmakta

Eyvan sütunları demet sütun şeklindedir. İki girişi ve iki bodrumu bulunan avlunun batısındaki kanat, bodrum+zemin katlıdır. Zemin katta basık kemerli girişi bulunan, içerden birbirine geçişin sağlandığı üç oda bulunmaktadır. Bu odaların parmaklıklı sekiz adet penceresi üzerinde küçük dikdörtgen pencereler vardır. Kapı girişinin üzerinde kufi yazı bulunmaktadır. Doğu kanatta solda, basık kemerli girişi ve içerde ocak nişi bulunan mutfak yapısı mevcuttur.

Zemini Kesmi Bazalt Taşla Döşeli

Mutfağın yanında banyo yapısı ve arkasında kiler benzeri küçük bir mekan bulunmaktadır. Avlunun kuzeyinde yüksek bir duvar yer almaktadır. Ortasında kare bir havuzu bulunan avlunun zemini kesme bazalt taşla döşenmiştir. Güney cephesinin birinci katında, dış mekan duvarlarında kabartma lale motifleri mevcuttur. Güney kanadın batısında küçük bir arka avlu bulunmaktadır.

İskender Paşa Konağı

Kesme bazalt taştan inşa edilen yapının "U" planlı avlusunun etrafında, batı kanadı Bodrum+zemin, güney kanadı zemin +1 kattan oluşmaktadır. Ayrıca yapının güneydoğusunda bir hamam yapısı yer almaktadır. Düz toprak damlı olan yapının tavanları ahşap kirişlidir. Yapının güney kanadın bodrum katının kemerlerle birbirinden ayrıldığı, pencerelerinin de demir parmaklıklı ve dikdörtgen formlu olduğu gözlenmiştir.

Dilimli kemer nişler

Zemin katına kesme bazalt taş basamaklarla çıkılan yapının, tek sütun üzerine oturan yuvarlak kemerli eyvan kemerinin iki yanında dilimli kemerli derin nişler yer alır. Eyvanın gerisinde, sağında ve solunda mekanlar mevcuttur. Solda bulunan mekanın iç kısmında sembolik bir mihrap bulunmaktadır. Bu mekandan iç içe olan başka mekanlara geçiş sağlanılır. Güney kanatta, zemin katta, tek sütun üzerine oturan sivri kemerli eyvanın sağında, yuvarlak kemerli büyük bir niş yer almaktadır.

Hamam Eklenmiş

Gerisinde iki mekan bulunmaktadır. Soldaki mekanın sivri kemerli eyvanı yıktırılarak tuğla ile örülmüştür. Bu mekanın önünde kare formlu bir havuz bulunmaktadır. Güneydoğudaki kanatta, önünde yuvarlak kemerli eyvanı bulunan bir mekan yer almaktadır. Mekanın iç kısmından basamaklarla birinci kata geçiş sağlanılır. Bu katta yer alan mekanların pencereleri yuvarlak kemerlidir ve bu pencerelerin kemer kısımlarında iki renkli taş kullanılmıştır. Giriş kısmının üzeri kubbe ile örtülü olan hamam kısmı taş-tuğladan inşa edilmiştir.

Süleyman Nazif Evi

Kesme bazalt taştan inşa edilmiş olan yapı, oldukça büyük olup bölünerek üç ayrı konut olarak kullanılmaktadır. 8 No’ lu konutun güney ve doğu kanatları bodrum+zemin katlı; kuzey kanadı ise zemin+1 katlıdır. 10 No’lu girişe sahip konutun kuzey kanadı zemin + 1 katlıdır. 12 No’lu konut ise batı ve kuzey olmak üzere iki kanattan oluşmakta ve zemin + 1 katlıdır. Konut oldukça büyüktür. Fakat günümüzde üçe bölünmüş, üç ayrı ev olarak kullanılmaktadır. Nitelikli bezeme ve taş işçiliği görülmektedir. Yapı, oldukça büyük olup bölünmüş ve girişleri farklı üç ayrı konut olarak kullanılmaktadır.

8 No'luKapı :

Kare avlu etrafında güney, kuzey ve doğu kanatlardan oluşmaktadır. Avlu zemini, kesme bazalt taş döşelidir. Avlunun ortasında toprakla doldurulmuştur. Güney kanat, bodrum+zemin katlıdır. Bu kanadın bodrumkatının tavan kısmında çökmeler görülmektedir. Zemin katta ise sivri kemerli üç gözlü bir eyvan ve eyvanın gerisinde ikinci bir sivri kemer ve iki yanında mekanlar yer almaktadır. Eyvanın iki yanında geometrik bezekli sütunceler mevcuttur. İki kemer arasında ise Arap harfleriyle kitabe mevcuttur. Doğu kanat, bodrum + zemin katlıdır.

Basık Kemerli Eyvan

Ancak bodrum kullanılmadığından kapatılmıştır. Zemin katın güneyinde, basık kemerli bir eyvan ve eyvanın iki yanında mekanlar mevcuttur. Soldaki mekanın pencereleri kapatılmıştır. Kuzey kanat ise zemin + 1 katlıdır. Bu kanadın zemin katında; ortada basık kemerli bir eyvan ve eyvanın iki yanında mekanlar yer almaktadır. Sağdaki mekana ait dilimli kemerli pencerelerin betonla kapatıldığı görülmektedir. Solda ise basık kemerli ayrı bir eyvanın kapatılarak mekana dönüştürülmüştür.

Çiçek Motifli Cas Bezemeler Bulunmakta

Ortadaki eyvanın gerisinden merdivenlerle birinci kata çıkılmaktadır. Bu eyvanın üstünde basık kemerli bir eyvan, eyvanın sağında ve solunda dörder adet dilimli kemerli penceresi bulunan iki mekan bulunmaktadır. Kuzey ve doğu kanat duvarlarında ay yıldız ve çiçek motiflerinden oluşan cas bezemeler yer almaktadır.

10 No’lu Kapı:

Bu bölüm tek kanattan oluşmaktadır. Zemin + 1 katlıdır. Dikdörtgen bir ön avluya sahiptir. Kuzey kanadın zemin katında, basık kemerli kapı üzerinde cas bezeme ve ay yıldız motifleri yer almaktadır. Girişte sağda; küçük bir mekan, üst kata çıkan merdivenler ve solda arka avluya bakan basık kemerli, iki gözlü bir eyvan bulunmaktadır. Eyvanın kemerleri arasında 1323 tarihi yazılıdır. Birinci katta, ön ve arka avluya pencere açıklıkları bulunan iki ayrı mekan yer almaktadır. Ön avluda dikdörtgen küçük bir havuz, arka avluda elips şeklinde bir havuzu mevcuttur. Arka avluda yeni eklenmiş betonarme yapılar bulunmaktadır.

12 No’lu Kapı

Bazalt taş döşeli avlu etrafında kuzey, güney ve batı olmak üzere üç kanattan oluşmakta ve zemin + 1 katlıdır. Güney kanadı değişikliğe uğramış ve özgün dokusunu kaybetmiştir. Batı kanadın zemin katında, basık kemerli girişin sağ ve solunda dikdörtgen penceresi bulunan iki mekan bulunmaktadır. Kuzey kanadın zemin katında yer alan basık kemerli eyvanı kapatılmış ve içerden duvar örülerek mekanlar oluşturulmuştur. Eyvanın gerisinden merdivenlerle birinci kata çıkılmaktadır. Bu katta yandaki evin kuzey kanadının devamı olan ve arada bir duvarla ayrılmış iki oda yer almaktadır. Bu iki mekanın avluya bakan basık kemerli sekiz adet penceresi bulunmaktadır. (Sürecek)

Editör: TE Bilişim