Ahmet SÜMBÜL / Yazı Dizisi (24)
DİYARBAKIR'IN bir zamanlar dillere destan olan köşklerinden günümüzde çok azı ayakta kalmış durumda. Bazı köşkler onarım ve restorasyondan sonra görkemli halini korurken, maalesef Kavs köşkü gibi anıtsal değerdeki birçok köşk ise ya yıkılmak üzere, ya da tamamen tahrip edilmiş durumdadır. Köşklerimizden bazıları şunlar:
BerDerê Pir (Erdebil Köşkü)
Eski Mardin yolu üzerinde bulunan yapı, yöresel yapı malzemesi olan bazalt taş ve kalker taşı beraber kullanılarak zemin + 1 katlı olarak inşa edilmiştir. Diyarbakır köşk mimarisini günümüze ulaştıran güzel örneklerden biridir. Yapı, etrafı açık ve ortasında havuzu bulunan avlunun güneyine konumlandırılmıştır.
Beşik Tonoz ile Örtülü
Yapının ortasında büyük sivri kemerli bir eyvan yer almaktadır. Eyvanın batısı zemin + 1 katlıdır. Eyvanın arkasında arka bahçeye açılan bir kapı ve iki pencere bulunmaktadır. Eyvanın doğusunda sivri kemer kavsara içinde basık kemer açıklıklı girişe sahip bir mekan bulunmaktadır. Üst örtüsü beşik tonoz ile örtülü mekanının, dışarıya açılan yedi penceresi mevcuttur.
Vakıfların Mülkiyetinde
Eyvanın batısında zemin katta bir mekan ve bu mekanın içerisinde üst kata geçiş veren merdivenler bulunmaktadır. Üst kattaki mekanların önünde büyükçe bir teras yer almaktadır. Vakıflar Genel Müdürlüğü'ne ait olan ve Diyarbakır Kültür Tanıtma Vakfı'na kiralanan yapı, günümüzde restorant olarak kullanılmaktadır.
Gazi Köşkü (Seman Köşkü)
Yapı, yüksek bir tepede yöresel mimari özellikte, geleneksel bağ evleri tarzında inşa edilmiştir. İhate duvarları ile çevrili ve çevre düzenlemesi yapılmış bir bahçe içinde yer alan yapı, yöresel yapı malzemeleri olan bazalt taş ve kalker taşı beraber kullanılarak zemin + 1 katlı olarak inşa edilmiştir. 1937 yılında Atatürk’ün bu köşkte kalması nedeniyle Gazi Köşkü adını almıştır. Diyarbakır geleneksel sivil mimarisine güzel bir örnek teşkil etmektedir. 1937 ve 1981 yılları arasında onarım görmüştür. Mekanların iç kısmı betonla sıvanıp boyanmıştır.
Üç Cephesinde Odalar Bulunmakta
Etrafı açık avlunun kuzeyinde konumlandırılan yapı, bazalt taştan yapılmıştır. Yapı iki katlıdır. Birinci katta ortada selsebilli sivri kemerli eyvan yer almaktadır. Selsebilin iki yanında lento taşlı iki pencere ve üstünde daha küçük tutulmuş sivri kemerli üç pencere daha bulunmaktadır. Eyvanın iki yanında sivri kemerli niş içinde basık kemer açıklıklı kapıdan, beşik tonoz örtülü birer oda yer almaktadır. Eyvanın doğusundaki odanın kuzey, güney ve doğu cephelerinde pencereler açılmıştır. Eyvanın batısında yer alan odanın içinde ocak nişi bulunmaktadır. Odanın kuzey duvarında ikisi altta, ikisi üstte olmak üzere dört, güney duvarda ise iki pencere mevcuttur.
Güney Cephesi Betonla Sıvanmış
Üstteki pencereler sivri kemerli, alttakiler ise lento taşlı ve dikdörtgen formludur. Bu odanın kuzeybatı köşesinde yer alan bir merdivenle üst kata geçiş sağlanmaktadır. Burada iki oda bulunmaktadır. Selsebilli eyvanın üstündeki birimler yıkılarak, üstü betonarme tabliyeli genişçe bir terasa dönüştürülmüştür. Yapının güney cephesi betonla sıvanmıştır. Avluda selsebilli eyvanın önünde büyük bir havuz bulunmaktadır.
Kuşdili Köşkü
Yapı düzgün kesme bazalt taştan inşa edilmiştir. İki kanattan oluşan yapının batıdaki kanadı, kuzey-güney uzantılı ve zemin + 1 katlıdır. Doğu kanadı ise doğu-batı uzantılı ve tek katlıdır. Köşk, son yıllarda kullanılmadığından tahribatlara uğramıştır. Diyarbakır’a özgü köşk mimarisini günümüze ulaştıran bir kaç örnekten biri olması açısından önemli bir yapıdır. Mekanların iç kısmı tuğla duvarla örülerek bölünmüş ve sıvanarak boyanmıştır. Pencerelerin bir kısmı örülerek kapatılmıştır. Zemin ve tavan betonarme olarak yenilenmiştir.
Bursa Kemerli Kapı
Yapı, ortasında büyük bir havuzu bulunan etrafı açık avlunun güneyine konumlandırılmıştır. Yapının kuzey-güney doğrultuda uzanan kanadı, zemin + 1 katlıdır. Zemin katta, sivri kemerli bir eyvan ve iki mekan yer almaktadır. Birinci katta biri kuzeyde biri güneyde olmak üzere iki
mekan bulunmaktadır. Güneyde yer alan mekanda, avlunun güneyindeki kanadın damına açılan Bursa kemerli kapısı bulunmaktadır. Bu kapının üzerinde 1321 tarihi yazmaktadır. Bu mekan, lale bezekli, ahşap kanatlı 8 pencereye sahiptir.
Cas Malzemeden Yapılmış Rozetler
Diğer mekanın iki penceresi bulunmakta ve güney duvarı tuğlayla örülmüştür. Bu yapının önünde yapıya bitişik, doğu-batı uzantılı, tek katlı bir bölüm yer almaktadır. Bu bölümün ortasında sivri kemerli ve içinde selsebili olan bir eyvan bulunmaktadır. Eyvanın doğusunda ve batısında birer mekan yer almaktadır. Eyvanın doğusundaki mekanın içerisinde bulunan dilimli niş içinde 1322 tarihi mevcuttur. Yapının dış cephesinde kapı, pencere, eyvan kemerleri üzerinde ve saçak kısmının altında cas malzemeden bezemelere yer verilmiştir. Pencere kemerlerinin arasında yine cas malzemeden yapılmış rozetler yer almaktadır.
Bekir Paşa Köşkü
Şehitlik mahallesinde bulunan yapı, kesme bazalt taştan, doğu -batı doğrultuda dikdörtgen planlı ve tek katlı olarak inşa edilmiştir. Yapı içerisinde yapılan sıva ve boyamalardan dolayı yapıda tahribat oluşmuştur.
Yapı, etrafı açık ortasında büyük bir havuzu olan avlunun batısına konumlandırılmış ve doğuya cephe vermektedir. Yapının kuzey cephesinde, selsebilli, sivri kemerli bir eyvan bulunmaktadır. Yapının güneyinde küçük bir merdivenle çıkılan bir mekan yer almaktadır. Mekanın, dışa açılan üç düz pencere açıklığına sahiptir.
Ferit Köşkü
Ferit Köşk mahallesinde bulunan yapı, düzgün kesme bazalt taş ile yonu taş malzeme kullanılarak inşa edilmiştir. Kuzey - güney doğrultuda dikdörtgen planlı olan yapı, zemin + 1 kattan oluşmaktadır. Yapı, yer yer moloz taşlarla onarılmıştır. Eyvanın kemer içleri camekanla kapatılmıştır. Yapının iç kısmı sıvanmış ve boyanmıştır. Pencere içleri betonla kapatılmıştır.
Yapının avlusuna, batıda verilmiş bir kapı ile girilmektedir. Avlunun doğusuna konumlandırılan yapının zemin katında yuvarlak kemerli bir eyvan, eyvan arkasında ve kuzeyinde birer mekan yer almaktadır. Eyvanın yanında üst kata geçiş veren merdiven ve yuvarlak kemerli girişe sahip bir mekan bulunmaktadır. Birinci katta sivri kemerli eyvan, eyvanın sağ ve solunda birer mekan yer almaktadır. Avluya bakan pencereler yuvarlak kemer kavsara içinde lento taşlıdır.
Büyük Bir Havuza Sahip Köşk
Eyvan ve pencere kemerleri ile pencerelerin üstünden tüm cepheyi kuşatan iki sıra cas malzemeden lale bezeği ve rozet motifleri ile süslenmiştir. Birinci kat eyvan kemerinin üzerinde 1218 tarihi mevcuttur. Saçak kısmında at başı şeklinde konsollar yer almaktadır. Avlunun batısında yuvarlak kemer açıklıklı girişe sahip mutfak bulunmaktadır. Avlunun orta kısmında büyük bir havuz yer almaktadır.
Pamuk Köşkü
Kesme bazalt taştan inşa edilmiştir. Kuzey - güney doğrultuda uzanmaktadır. Yapılan değişiklikler özgün dokuya zarar vermiştir. Ana kayaya dayanarak yapılan yapı, iki sivri kemerli bir eyvandan oluşmaktadır. Eyvan arkasındaki kayalığın içinden gelen kaynak suyu dilimli kemerli niş içerisinde su akıtacı yerleştirilerek eyvan ortasında selsebil geçmesi sağlanmıştır. Eyvanın yan duvarlarında nişler, gerisinde ise eyvanın arkasındaki kaynak suyu havuzuna açılan pencere bulunmaktadır. Eyvan önünde etrafı açık avlu ve avlu ortasında büyük bir havuz bulunmaktadır. Selsebilden akan su küçük bir kanalla bu havuza akmaktadır.
Ağulu Dere Köşkü
Eski Mardin yolu üzerinde bulunan yapı, kesme bazalt taştan tek katlı olarak inşa edilmiştir. Yapının güney ucunda Bursa kemerli bir eyvan mevcuttur. Eyvanın kuzeyinde bir mekan yer almaktadır. Dış duvarında hayvan yemlikleri mevcuttur. Ağır tahribata uğrayan ve acil onarım gereken bu yapının kemer içleri ve mekanları betonarme duvarlarla bölünmüştür.
Kavs Köşkü
Kavsdüzlügünde bulunan bu anıtsal yapı, 1990 yıllarına kadar da kısmen ayakta idi. Ancak herhangi bir koruma ve onarım olmadığı için bu köşk, büyük bir tahribata uğramıştır. Görkemli bir görünüme sahip olduğu tahmin edilen Kavs köşkünden günümüze ancak halen ayakta bulunan iki duvarı kalmıştır. Ayakta kalan duvarların da yakın bir zamanda doğal tahribatlara dayanamayarak yıkılması an meselesi. (Sürecek)
