Ahmet SÜMBÜL / Yazı Dizisi (44)

DİYARBAKIR - Sur ilçesinde Diyarbakır sivil mimarisini yansıtan taş evlerin en güzel örnekleri Lale Bey Mahallesi’nde bulunmakta. Ancak burada taş işçiliğinin en güzel örneklerine sahip olan ve anıtsal değerdeki yapıların çoğu korunamamıştır. Resmi kurumların kayıtsız kalması sonrasında evlerde bulunan aileler kendi imkanları ile onarım yapmış ancak bunda başarılı olamamışlar. Evlerin çoğu, özgün dokularını yitirmiş durumda.

Boş, bakımsız ama orijinalliğini koruyor

Lale Bey mahallesi Sülüklü 1. Sokak'ta bulunan bu anıtsal yapı, merkezi avlu etrafında "U" planlı ve zemin + 1 katlıdır. Yapımda düzgün kesme bazalt taş kullanılmıştır.  Yapı boş ve bakımsız olduğu halde orijinal dokusunu korumaktadır. Yapının dış cephesi ve iç mekan duvarları boyanmıştır. Yapının kuzeyinde avlu duvarı yer almaktadır. Güney kanadında avluya bakan hafif sivri kemerli eyvan; eyvanın gerisinde, sağında ve solunda mekanlar mevcuttur. Doğu kanadın zemin katı bodrum olarak kullanılmaktadır.

Doğu kanadın birinci katına, basamaklarla çıkılan basık kemerli bir kapı ile giriş sağlanmaktadır. Kapının sağında ve solunda yuvarlak kemerli iki pencere bulunmaktadır. Girişin sağında ve solunda iki oda mevcuttur. Batı kanadı zemin + 1 katlı olan yapının zemin katında, yuvarlak kemerli girişi olan ve içeride ocak nişi bulunan mutfak yapısı mevcuttur. Bu kanadın birinci katında, merdivenlerle çıkılan ve sokağa bakan demir parmaklık çıkıntılı üç penceresi bulunan iki oda bulunmaktadır.

Orijinalliğini yitiren anıtsal yapı

Lale Bey mahallesi Melik Ahmet caddesi No: 49'da yer alan bu anıtsal yapı, kesme bazalt taştan inşa edilmiştir. Yapının doğu ve güney kısmında yer alan yapılar zemin + 1 kattan oluşmaktadır. Yapı orijinalliğini kısmen yitirmiştir. Yapının iç ve dış kısmında betonarme eklentiler mevcuttur. Yuvarlak kemerli kapıdan kare planlı bir avluya geçilmektedir. Zemini kesme bazalt taş döşeli avlunun orjinal kuyusunun yanında bir cürn (yalak) bulunmaktadır. Avlunun doğu ve güney kısmında yapılar mevcuttur.

Doğu kısmında yuvarlak kemerli bir eyvan, eyvanın iki yanında nişler ve yuvarlak kemerli ocak nişi yer almaktadır. Eyvanın sol tarafında yer alan mekanın iki tane yuvarlak kemerli penceresi bulunmaktadır. Bu pencerelerin bitiminde,yukarı kata çıkan merdivenlere geçişin sağlandığı dikdörtgen bir kapı mevcuttur. Orijinalliğini koruyamayan merdivenlere, betonarme eklenti yapılmıştır. Birinci katta, üst yapısı bozulup betonarme eklentiler yapılan bir eyvan bulunmaktadır. İki yanında nişler ve mekanlar bulunan eyvanın solunda, dilimli kemerli niş içine alınmış iki pencere yer almaktadır.

Güney kısmında yer alan yapının da yuvarlak kemerli demir bir kapı ile kapatılmış eyvanı bulunmaktadır. Tahribata uğrayan eyvanın sağındaki kısma betonarme eklentiler yapılmıştır. Birinci kattaki yuvarlak kemerli girişin sağ tarafında, yuvarlak kemerli üç büyük pencere bulunmaktadır. Bu kapı girişi ve pencereler ahşap ile kapatılmıştır. Avlunun batı duvarında yuvarlak kemerli iki niş yer almaktadır.

Orijinal dokusu bozulmuş

Lale Bey mahallesi Dolap sokak No: 4'te bulunan bu anıtsal yapı, merkezi avlu etrafında "U" planlı, zemin + 1 kat olarak düzgün kesme bazalt taştan inşa edilmiştir. Yapılan eklentiler, yapının orijinal dokusunun bozulmasına yol açmıştır. Duvarlarda derin çatlaklar olduğu gözlenmiştir. Dış ve iç mekanlar beton ile sıvanarak boyanmıştır. Avluya açılan basık kemerli bir kapıyla yapıya giriş sağlanmaktadır.  Mekanlar, avlunun doğusuna, batısına ve güneyine dizilmiştir. Güney kanatta yuvarlak kemerli bir eyvan, eyvanın sağında ise yuvarlak kemerli üç pencere açıklığı bulunan bir oda yer almaktadır. Yapını doğu kanadı onarım görmektedir. Batı kanat orijinal dokusunu yitirmiştir. Zemini düzgün kesme taş döşeli avlunun kuzey cephesi, başka bir yapının duvarını oluşturarak dışa kapalı bir görünüm sağlamıştır.

Sivil mimariye güzel bir örnek

Lale Bey mahallesi Sülüklü 1. sokak, No: 9'de yer alan yapı da merkezi avlu etrafında "U" planlı, zemin + 1 kat olarak düzgün kesme bazalt taştan inşa edilmiştir. Bu anıtsal yapı hem plan hem de süsleme özellikleri bakımından geleneksel Diyarbakır sivil mimarisinin güzel örneklerinden biridir. Doğu kanadın üst kısmında betonarme bir eklenti bulunmaktadır. Yapıya giriş, batı cephede bulunan ve merkezi avluya dar bir koridorla açılan kapıyla sağlanmaktadır.

Avlusu bazalt taşla döşeli

Avlu zemini düzgün kesme taşla döşenmiştir. Avlunun güneyinde, batısında ve doğusunda mekanlar yer almaktadır. Güney kanadında, kare formlu penceresi bulunan bir bodrum katı mevcuttur. Bodrum katın üstünde, güneydoğu köşesinde yuvarlak kemerli bir eyvan; eyvanın solunda ise bir oda bulunmaktadır. Ayrıca güney kanadın batısında dışa açılan üç adet yuvarlak kemerli pencere açıklığı bulunan, dikdörtgen planlı bir mekan yer almaktadır.

Geometrik şekillerle süslü

Güney kanadın pencerelerinde, Diyarbakır el sanatlarının güzel örneklerinden biri olan ferforje çerçeve kullanılmıştır. Ayrıca pencerelerde cas bezeme ile geometrik şekiller ve ay yıldız motifleri kullanılmıştır. Doğu kanatta ise altta bir bodrum, bodrum üstünde boyuna dikdörtgen planlı bir mekan mevcuttur. Bu kısımdaki pencerelerde de ferforje demirler kullanılmıştır. Tek katlı inşa edilen batı kanatta, yuvarlak kemerli pencere açıklıkları olan bir mekan bulunmaktadır.

Havuz bölümü kapatılmış

Lale Bey mahallesi, Ana sokak, No: 18'de bulunan bu anıtsal yapı, kesme bazalt taştan inşa edilmiş. Yapının avlusunun güneyi zemin + 1 katlı, doğusu ve kuzeyi ise zemin kattan oluşmaktadır. Kısmen korunmuş olan yapıya, bir çok eklenti yapılmıştır. Betonarme katlar eklenen yapının dış duvarlar ve iç mekanı boyanmış, avludaki havuzu kapatılarak üstüne mutfak bölümü eklenmiştir. Basık kemerli bir kapıyla geçişin sağlandığı holün bitiminde dikdörtgen planlı bir avlu; avlunun kuzey, güney ve doğu kısımlarında ise yapılar bulunmaktadır. 

Sonradan betonarme yapı eklenmiş

Avlunun güney kanadının zemin katına giriş, dikdörtgen formlu bir kapıdan sağlanmaktadır. Kapının üstünde dikdörtgen formlu küçük bir pencere bulunmaktadır. Kapının sağında ise bir tanesi ahşap örtü ile kapatılmış iki adet dikdörtgen formlu derin pencere yer almaktadır. Birinci kat ise sonradan eklenmiş betonarme bir yapıdır. Avlunun doğu kanadındaki yapının kuzey tarafında, dikdörtgen formlu orijinal bir kapı bulunmaktadır. Ortada ise sonradan açılmış bir kapı mevcuttur. Ayrıca ikisi kapatılan, beş adet kare formlu derin pencere mevcuttur. Bu mekanın güney kısmında bir niş bulunmaktadır.

Pencereler betonla kapatılmış

Kapının solunda küçük bir niş ve biri kapatılmış olan dört adet dikdörtgen formlu derin pencere bulunmaktadır. Üstte, biri kapatılmış, iki adet dikdörtgen formlu küçük pencere açıklığı bulunan yapının üst kısmı betonla kaplanmıştır. Avlunun batısında, sonradan eklenmiş betonarme yapılar mevcuttur. Ayrıca kesme bazalt taşla döşeli avlunun güneybatısında, bir seviye yükseltilerek kesme taştan döşenmiş bir havuz yer almaktadır. Günümüzde üstü kapatılan bu havuzun üstüne yeni bir yapı eklenmiştir.

Yapı kısmen korumaya alınmış

Lale Bey mahallesi Ana sokak, No: 20'de yer alan bu anıtsal yapı, düzgün kesme bazalt taştan inşa edilmiştir. Güney, doğu, ve batı kısımlarında yapılar mevcuttur. Yapının güneyi zemin + 1, batı kısmı bodrum + zemin kattan oluşmaktadır. Yapının önceki dokusu taklit edilerek çok sayıda betonarme ve kesme bazalt taştan eklenti yapılmıştır. Yıkılmaya yüz tutan yapının sadece batıdaki bölümü kısmen korunmuştur. Betonarme ve kesme bazalt taş eklentiler mevcuttur.

Eyvanı tuğla ile kapatılmış

Basık kemerli bir kapı aracılığı ile geçilen uzun ince holün bitiminde, dikdörtgen formlu bir kapı açıklığı ve devamında bulunan daha kısa hol yuvarlak kemerli bir açıklıkla dikdörtgen planlı avluya açılmaktadır. Avlunun güney kanadının zemin katında; bir gözü sonradan yarıya kadar tuğla ile kapatılmış payeler üzerine oturan, yuvarlak kemerli ve iki gözlü eyvan kısmı bulunmaktadır. Eyvanın sağında kare formuna yakın bir pencere bulunmaktadır. Birinci kat sonradan eklenmiştir. 

Yuvarlak kemerli pencereler

Bodrum katına ait üç adet yuvarlak kemerli ve demir parmaklıklı derin pencere açıklığı bulunmaktadır. Zemin kata giriş, güneyde bulunan yuvarlak kemerli bir kapıdan sağlanmaktadır. Kapının sağında, herbirinin arasında birer niş bulunan dikdörtgen formlu demir parmaklıklı derin pencereler bulunmaktadır. Bu kısmın kuzey bölümünde, sonradan kapatılan dikdörtgen formlu kapı ve yanında kapatılmış bir penceresi bulunan bir mekan daha yer almaktadır. Kesme bazalt taş döşeli avlunun doğusunda; üç sıra kesme bazalt taştan inşa edilen, temeli korunmuş, üstüne ise yeni bir yapı eklenmiş bir mekan bulunmaktadır.

Önceki dokusu taklit edilmiş

Lale Bey mahallesi, Dolap sokak, No: 5'te yer alan anıtsal yapı, güney, kuzey ve doğu kanatlarından oluşmakta. Kuzey kanat ve doğu kanat zemin + 1 katlı inşa edilmiştir. Yapının önceki dokusu taklit edilerek çok sayıda betonarme ve düzgün kesme bazalt taştan eklenti yapılmıştır. Tahrip edilen ve yıkılan yapının, bazı kısımlarda betonarme eklentiler yapılmış, iç ve dış duvarları ise boyanmıştır.

Eyvanı kapatılmış

Basık kemerli bir kapı aracılığı ile geçilen uzun ince holün bitiminde, kareye yakın bir avluya geçilmektedir. Kesme bazalt taş döşeli avluda, tulumbanın devamında, uzun bir ark yer almaktadır. Avlunun güneyinde, yıkılan yapının yerine tek katlı betonarme bir yapı inşa edilmiştir. Avlunun kuzey kanadının zemin katında, yuvarlak kemerli bir eyvan mevcuttur. Eyvan yarısına kadar kapatılmış ve buraya yeni bir yapı eklenmiştir. Bu eyvanlı kısmın gerisinde ocak nişi bulunmaktadır.

Trabzanları orijinal

Bu pencerenin hemen yanında, birinci kata çıkan kesme bazalt taş merdivenler bulunmaktadır. Bu merdivenlerin bitiminde, kuzeydeki yapının birinci katındaki sundurmayla birleşen bir sundurma mevcuttur. Birinci katta, arasında bir sütunce bulunan iki gözlü sivri kemerli, kemerleri sonradan kapatılmış, üst yapısı tamamen yıkılmış bir eyvan bulunmaktadır. Eyvanın solunda; basık kemerli bir kapısı ve yanında demir parmaklıklı dikdörtgen bir penceresi bulunan üst yapısı yıkılmış bir mekan daha mevcuttur. Sundurma ve merdivenlerin trabzanlarıorijinaldir. Doğudaki yapının duvarlarında kısmen silinmiş cas bezemeler bulunmaktadır.

Büyük bölümü korunamamış

Lale Bey mahallesi Orta sokak, No: 1'de bulunan bu anıtsal yapı, düzgün kesme bazalt taştan inşa edilmiş. Yapının orijinal olan güney kısmı ve doğusunda yer alan sonradan eklenmiş betonarme bölüm, zemin + 1 kattan oluşmaktadır. Yapının büyük bir bölümü korunamamıştır. Avlu kısmına, eski yapı yıktırılarak yeni bir yapı eklenmiştir. İç mekanda betonarme eklentiler bulunmaktadır. Basık kemerli bir kapıyla girişin sağlandığı dikdörtgen planlı avlunun güneydeki bölümünün iki girişi bulunmaktadır. Doğuda yer alan basık kemerli kapının sağında ve solunda yuvarlak kemerli iki derin pencere bulunmaktadır. Batıdaki dikdörtgen formlu kapının girişinde ise günümüzde kullanılan mekanlar mevcuttur.

Avlusu betonarmeye dönüştürülmüş

Birinci katta konsollar üzerine oturan, kesme bazalt taş merdivenlerle çıkılan, orjinalliğini korumuş ve orjinaltrabzanı bulunan bir balkon yapısı mevcuttur. Yuvarlak kemerli bir eyvanı bulunan yapının eyvanın sağında küçük bir niş, solunda ise sütuncelerle sınırlandırılmış sivri kemerli derin bir niş bulunmaktadır. Eyvanın gerisinde ve sağında mekanlar yer almaktadır. Eyvanın sağındaki kapı girişi basık kemerlidir. Bu mekanın, sütuncelerle sınırlandırılmış sivri kemerli nişler içerisinde dikdörtgen formlu derin pencereleri mevcuttur. Ayrıca mekanın iç kısmındaki kapının üzerinde mukarnaslı bir çıkıntı yer almaktadır. Betonarmeye dönüştürülen avlunun doğusunda, iki katlı betonarme bir yapı mevcuttur. (Sürecek)

Editör: TE Bilişim