Ahmet SÜMBÜL Yazı Dizisi (45)

DİYARBAKIR'IN en eski yerleşimlerinden olan Sur'un Lale Bey Mahallesi’nde bulunan taş yapıların tamamına yakını, kentin sivil mimarisine en güzel örnekleri barındırmakta. Bu anıtsal yapıların bir çoğu ya terk edilmiş, ya da harap durumda bulunuyor.

Lale Bey mahallesi Orta sokak, No: 2'de bulunan bu anıtsal yapı, kesme bazalt taştan inşa edilen yapının güney kısmı bodrum + 1, batı kısmı ise zemin + 1 kattan oluşmaktadır. Yapı orijinalliğini koruyamamıştır. Duvarları sıvanıp boyanan yapıda betonarme eklentiler bulunmaktadır. Basık kemerli bir kapıdan kare planlı bir avluya geçilmektedir. Avlunun güneyde yer alan zemin katında; kesme bazalt taş merdivenlerle çıkılan, iki gözlü, sivri kemerli, iki yanında nişler bulunan, sağında ve gerisinde mekanlar bulunan eyvan yer almaktadır.

Zemini betonla kaplanmış

Duvarla ikiye bölünen zemin katın, biri sağında diğeri solunda olmak üzere iki girişi bulunmaktadır. Zemin kattaki iki kapı arasında, kare formlu ve demir parmaklıklı iki pencere yer almaktadır. Ayrıca burada iki sivri kemer arasında yazıt bulunmaktadır. Kare formlu iki penceresi bulunan ve üstüne sonradan bir kat daha eklenen batıdaki bölüme giriş, güneyde bulunan dikdörtgen formlu bir kapıdan sağlanmaktadır. Bu kata betonarme merdivenlerle çıkılmaktadır. Avlunun kesme bazalt taş döşeli zemini, betonla kaplanmıştır.

Yapıya yeni eklentiler yapılmış

Lale Bey mahallesiPuşucu sokak, No: 17'de bulunan anıtsal yapı, düzgün kesme bazalt taştan inşa edilmiştir. İkiye bölünerek günümüzde iki ayrı ev haline getirilen yapının, doğuda ve batıda iki girişi bulunmaktadır. Yapının ilk giriş kısmının doğusu bodrum + zemin + 1 kat, kuzeyi zemin + 1 katlıdır. İkinci giriş kısmının kuzeyi zemin + 1 kat, batısı bodrum + zemin + 1 katlıdır.  İyi korunan yapıda, eklentiler bulunmaktadır. Betonarme eklentilerin yer aldığı yapının iç mekanının sıvanıp boyandığı gözlenmiştir.

Kesme bazalt taşlı merdiven

Basık kemerli bir kapıdan uzun bir hole geçilmektedir. Holün bitiminde dikdörtgen planlı bir avlu, avlunun doğu ve kuzeyinde ise yapılar mevcuttur. Doğu kısımdaki zerzemin katının girişi, yapının içinde bulunan ahşap bir kapıdan ve kesme bazalt taştan yapılmış merdivenlerle sağlanmaktadır. Zerzeminin sağında ve solunda birer mekan bulunmaktadır. Bu mekanların solda iki, sağda üç adet demir parmaklıklı dikdörtgen penceresi mevcuttur. Zemin kata giriş; ortada merdivenlerle çıkılan, yuvarlak kemerli ahşap bir kapıdan sağlanmaktadır.

Trabzan ve korulukları orijinal

Zemin katın sağında ve solunda ikişer mekan bulunmaktadır. Bu mekanların solda iki, sağda üç adet yuvarlak kemerli ahşap pencereleri mevcuttur. Soldaki mekanda, nişin içine yapılmış ahşap bir dolap yer almaktadır. Zemin kattaki girişten birinci kata çıkan kesme bazalt taş merdivenler bulunmaktadır. Merdivenlerin bitimindeki holde orijinal fayanslar yer almaktadır. Bu holün sağında ve solunda birer mekan, mekanların karşısında ise yuvarlak kemerli bir girişi bulunan bir balkon yapısı mevcuttur. Soldaki mekanda iki, sağdaki mekanda üç adet yuvarlak kemerli derin ahşap pencere bulunmaktadır. Merdivenin üst kısmında ahşap bir dolap, sağdaki mekanda yine niş içerisine alınmış ahşaptan aynalı bir vitrin yapılmıştır. İç mekandaki merdivenlerin trabzanları ve balkon korkulukları orijinaldir. Avlunun kuzeyindeki bölümün girişi, giriş holünün sağında yuvarlak kemerli bir girişi olan banyo yapısı mevcuttur.

Ferforjeli pencereler

Girişte sağ tarafta bir nişin içerisinde raflar bulunmaktadır. Banyonun yanında, şu anda kapatılmış, yuvarlak kemerli girişi olan bir mekan yer almaktadır. Birinci kattaki yapı, sonradan eklenmiş betonarme bir yapıdır. Avludan, bu yeni yapıya çıkan betonarme merdivenler bulunmaktadır. Avlusu kesme bazalt taşlarla döşeli yapının ahşap olan dış kapısının üzerinde, demirden yapılmış kuş motifli kapı tokmağı mevcuttur. Avlunun kuzeyindeki yapının zemin katına ait, sokağa bakan dört adet dikdörtgen ferforjeli pencere açıklığı bulunmaktadır. İkinci giriş: Basık kemerli bir kapıdan geçilmektedir. Girişin sağında ve solunda sonradan eklenmiş betonarme yapılar mevcuttur. Bu yapıların bitiminde yuvarlak kemerli, sağında ve solunda nişler bulunan, avluya geçişi sağlayan bir bölüm bulunmaktadır.

Arapça kitabesi bulunuyor

Dikdörtgen planlı avlunun batısında ve kuzeyinde mekanlar yer almaktadır. Kuzeydeki yapı, girişin solunda bulunmaktadır. Zemin katta, yuvarlak kemerli ahşap bir kapı ve pencere mevcuttur. Kapının üzerinde cepheyi hareketlendirmek için iki renkli taş kullanılmıştır.

Avludan betonarme merdivenlerle çıkılan birinci katta, yine betonarme bir yapı bulunmaktadır. Batıdaki bölümün zerzemin katına giriş, kuzeyden merdivenlerle inilen ahşap bir kapıdan sağlanmaktadır. Zerzemin katın ferforjeli, dikdörtgen formlu beş adet penceresi bulunmaktadır. Zemin katta, merdivenlerle çıkılan ve sonradan kapatılmış bir pencere açılmıştır. Sivri kemerli eyvanın solunda yuvarlak kemerli bir kapı ve yuvarlak kemerli üç adet derin pencereler bulunmaktadır. Giriş kapısının sağında ve solunda mekanlar yer almaktadır. Pencerelerin üstünde Arap alfabesiyle yazılmış bir kitabe mevcuttur. Kesme bazalt taşla döşenmiş avluda, sonradan üzeri kapatılmış kareye yakın bir havuz bulunmaktadır.

Kısmen korunan anıtsal yapı

Lale Bey mahallesiPuşucu sokakta yer alan bu anıtsal yapı, düzgün kesme bazalt taştan inşa edilmiş. Yapının kuzey ve güney kanadı zemin + 1, batı kanadı ise zemin kattan oluşmaktadır. Yapı, mülk sahipleri tarafından kısmen korunmuştur.  Basık kemerli kapıdan bir hole geçilmektedir. Holün solundaki mekanın dikdörtgen formlu üç adet penceresi hole bakmaktadır. Holün bitimindeki yuvarlak kemerli açıklıkla dikdörtgen planlı avluya geçilmektedir. Kesme bazalt taşla örülü avlunun orta kısmı bir seviye yükseltilerek örülmüştür.

Avlunun ortasında, sonradan kapatılan bir havuz yer almaktadır. Avlunun güney, kuzey ve batısında mekanlar bulunmaktadır. Avlunun kuzeyindeki yapının girişi, doğuda bulunan basık kemerli bir kapıdan sağlanmaktadır. Kapının solunda dikdörtgen formlu derin iki pencere bulunmaktadır. Avlunun batısında bulunan tek katlı bölümün güneyinde sivri kemerli bir eyvan, eyvanın sağında ve solunda ise mekanlar bulunmaktadır.

Dış cephesi cumbalı

Lale Bey mahallesi, Puşucu 1. sokak, No: 8'de yer alan bu yapı, düzgün kesme bazalt taş kullanılarak inşa edilmiştir. Yapı, avlulu, dış cephesi cumbalı, zemin + 1 kattan oluşmaktadır. Yapının günümüze ulaşan güney kanadının ikinci katı harabe durumdadır. Dış duvarları boyanan yapının üst katlarında, betonarme eklentiler bulunmaktadır. Yapıya güney cephede bulunan kapıdan giriş sağlanmaktadır. Giriş kapısı, avluya bakan eyvana açılmaktadır. Giriş eyvanın doğusunda, günümüzde kapatılıp oda olarak kullanılan kemerli bir açıklık mevcuttur.

Giriş kısmının yeni güney cephesinin birinci katına, avlunun kuzey-güney köşesindeki taşmerdivenle çıkılmaktadır. Dış cepheye bakan cumbası olan bu kısım harabe durumdadır. Düzgün kesme taşla döşenen avlunun kuzeyinde, zemin+1 katlı betonarme bir bina bulunmaktadır. Avlunun batı cephesi taşlarla örülüdür. Doğu cephede, günümüzde kapatılıp oda olarak kullanılan basık kemerli bir eyvan bulunmaktadır.

Yapının bir bölümü iyi korunmuş

Lale Bey mahallesi Deve Kaldıran sokak, No: 9'da yer alan bu yapı, merkezi avlu etrafında "U" planlı olarak edilmiş. Yapının güney, kuzey ve doğu kanatları bulunmaktadır. Güney ve doğu kanat zemin + 1 kattan, kuzey kanat ise zemin kattan oluşmaktadır. Yapının güney ve doğu kanadı oldukça iyi korunmuş, kuzey kanadı ise tahrip olmuştur. Yapının süslemeleri de kısmen iyi korunmuş ve niteliklidir.

Güney kanadın zemin katı, doğuda ve batıda iki girişi bulunan iki mekandan oluşmaktadır. Fakat kapatılan batı kapısının önüne betonarme küçük bir yapı eklenmiştir. Birinci katta, merdivenle çıkılan yuvarlak kemerli bir eyvanın sağında ve solunda mekanlar bulunmaktadır. Sağdaki mekanın; dilimli kemerli, ferforjeli, dilimlerinde iki renkli taş kullanılan üç adet penceresi mevcuttur. Bu mekanın dış duvarlarında ay yıldız ve çiçek motifli cas bezemeler görülmektedir. Doğu kanadının zemin katına giriş, kuzeyde bulunan merdivenlerle inilen bir girişten sağlanmaktadır.

Dilimli çiçek motiflere sahip

Zemin katta; merdivenlerle çıkılan basık kemer girişli mekanın, ikisinin önü betonla kaplanmış, dilimlerinde bazalt taş ve kireç taş kullanılan, dört adet dilimli bezekli ferforjeli pencere yer almaktadır. Bu mekanın da dış duvarlarında cas bezemeyle yapılmış ay yıldız, hayat ağacı ve çiçek motifleri bulunmaktadır. Kapı girişinin üstünde bazalt taş ve kireç taşıyla işlenmiş dilimli bir çiçek motifi mevcuttur. Yapının kuzey kanadında, bir tanesinin girişi sokakta bulunan iki mekan yer almaktadır. Bu mekanların üstüne betonarme bir kat yapılmıştır. Yapının batısından sağlanan giriş avluya yuvarlak bir kemerle açılmaktadır. Bu kısımda da betonarme

yapılar mevcuttur. Kesme bazalt taşla örülen avlu, yer yer betonla kaplanmıştır. Avluda bir kuyu bulunmaktadır.

Sivil Mimarinin güzel örneklerinden

Lale Bey mahallesiDabak sokak, No: 26'da yer alan anıtsal yapı kesme bazalt taştan bodrum + zemin katlı inşa edilmiştir. Mimari özellikleri bakımından geleneksel Diyarbakır sivil mimari özelliklerini yansıtmaktadır. Yapıda betonarme eklentiler mevcuttur. Yapının iç kısmı orjinal dokusunu korumuştur. Fakat fayans ve boyayla bu dokunun üzeri kapatılmıştır. Zemin katın dış cephesi orjinal bazalt taşla, iç mekanı ise tuğla ile örülmüştür.

Mekanları iç kısımları betonla sıvanmış

Lale Bey mahallesi, Ana sokak, No: 2'de bulunan yapıya, yuvarlak kemerli bir kapı açıklığından dar bir hole, bu kısımdan da avluya geçilmektedir. Avlunun batı kanadında yer alan üç basamaklı bir merdivenle zemin katına çıkış sağlanmaktadır. Bu katta bulunan mekanların avluya bakan dilimli kemerli pencereleri ve yuvarlak kemerli bir kapı açıklığı bulunmaktadır. Mekanların iç kısımları betonla sıvanmıştır. Sağdaki mekanın pencere kemerlerinin ortasında, Arap harfleriyle yazılmış kare bir pano içerisinde kitabe bulunmaktadır.

Bir kanadında orijinal dokusu korunmuş

Lale Bey mahallesi Melik Ahmet Caddesi No: 51'de bulunan bu anıtsal konut, yöresel malzeme olan kesme bazalt taş kullanılarak bodrum + zemin + 1 kat olarak inşa edilmiştir. Merkezi avlulu ve düz damlı bir yapı sergilemektedir. Yapının sadece güney kanadında, orijinal doku korunmuştur. Yapının fotoğraflardan görülen sivri kemerli iki eyvan ve iki mekandan oluşan üst katı yıkılmış durumdadır. Zemin katta bulunan mekanların kapı ve pencereleri kapatılmıştır. Diyarbakır sivil mimari özelliklerini taşıyan yapı boş ve bakımsız durumdadır. Avlunun batı kısmı, toprak dolguyla dolmuş durumdadır.

Zemini bazalt taş döşeli

Yapıya kuzeyden basık kemerli küçük bir koridorla yapının ana kapısına geçilmektedir. Buradan basık kemerli kapıdan yapı avlusuna geçiş veren bir koridora daha girilmektedir. Avlunun güneybatı köşesinde bulunan küçük bir merdivenle lento kapı ve pencereli bodruma inilmektedir. Zemin katın doğusunda, sütunlar üzerine yükselen üç basık kemerli eyvan bulunmaktadır.

Bu eyvanın arkasında ve batısında birer mekan yer almaktadır. Mekanlarınlentolu pencere açıklıkları ve basık kemerli kapıları mevcuttur. Avlunun doğu duvarına yaslanan ve üst kata geçiş veren bazalt taş merdiven ile gezemeğin kalıntıları tespit edilmiştir. Zemini bazalt taş döşeli avlunun kuzeyinde, oval bir havuz yapısı bulunmaktadır. (Sürecek)

Editör: TE Bilişim