Ahmet SÜMBÜL/ Yazı Dizisi (14)

DİYARBAKIR'DA anıtsal değerdeki kültürel varlıklarımızın başında ticari amaçla kullanılan ve günümüzde de bazıları kullanılan hanlar ve çarşılar gelmektedir. Çarşılar, yüzyıl önce olduğu gibi aynı işlevini sürdürürken, hanlar ise değişik iş kollarında hizmet sunmakta. Aynı şekilde Diyarbakır'ın yine anıtsal öneme sahip olan tek Hara'sı ise bakımsızlıktan yıkılmış ve harabe durumdadır.

Hasan Paşa Hanı ve Kuyumcular Çarşısı

1575 yılında Diyarbakır valiliğine atanan Hasan Pasa, kuyumculuğun yöredeki potansiyelini görünce Kuyumcular Çarşısı'nın inşasına başlama emrini vermiştir. Kuyumcular Çarsısı’na Ulu Cami’ye doğru bir kol atarak Ketenciler Çarsısını da ilave ettirmiştir. (Ketenciler Çarşısı 1.Dünya Savaşı sırasında harap olmuştur.) Kuyumcular Çarşısı'nda yapılan hasır bilezikler, haplar, kişniş gerdanlıklar, avizeler, hançerler v.b.. Ketenciler çarşısındaki dükkânlarda satılırdı. Bu iki çarşıyı da yeterli görmeyen Hasan Paşa, bu işler için bir han yapmayı tasarladı ve kısa bir süre sonra inşasına başladı. Ancak bu sırada başka bir göreve atandığından inşaatın tamamlatılması vekil bıraktığı kişiler ve bunlara yardımcı olan Diyarbakır Valisi Özdemiroğlu Osman Paşa’nın desteğiyle oldu.

500 yıldır ayakta olan tarihi han

16. yüzyıl yapımı olan Hasan Paşa Hanı'nın üç kapısı bulunmaktadır. Yapının avlusu hafif sivri kemerli, sütunlara dayanan iki katlı revaklarla çevrilidir. Yapının tüm cephelerinde iki renkli taş sıraları kullanılmıştır. Avlunun ortasında, bezemesiz başlıklara oturan altı sütunlu, üstü kubbeli bir şadırvan yer alır. Alt kat odaları sivri kemerlerle avluya açılmaktadır. Han odalarının duvarlarına da birer kemerle bağlanmış olan revakların üstü çapraz tonozludur. Ayrıca revakların köşeye rastlayan kısımları birer sütun üzerine oturtulmamıştır. Alt kısımları boşlukta, iki yarım sütunla biçimlenen, ayak izlenimini taşıyan bir sistem uygulanmıştır. Ana girişin solunda ve tam karşısındaki merdivenlerle ikinci kata çıkılmaktadır.

Kuyumcular Çarşısı

Hasan Paşa Hanı, kuzey ve batı cepheleri dışında, Kuyumcular Çarşısı ile kaplıdır. Avlunun doğusunda Kuyumcular Çarşısı'na bağlantıyı sağlayan kapısı vardır. Doğu kapısı, siyah beyaz taş süslemelerinin dışında iri mukarnaslı bordürleri, geometrik bezekli rozetler altında mukarnaslı yan nişleri, üstleri süslü ince köşe sütunceleriyle, Osmanlı anıtsal kapılarının ilginç örneklerinden biridir. Kuyumcular Çarşısı'nın asıl giriş, batıdan yuvarlak kemerli bir kapıdan sağlanmaktadır. Çarşı uzun "L" planlı bir koridorun sağına ve soluna konumlandırılmış yuvarlak kemerli mekanlardan oluşmaktadır. Koridorun üst örtüsü, kemerlerle desteklenen beşik tonozludur. Tonoz aralarında parmaklıklı havalandırmalar bulunmaktadır. Mekanların üst örtüleri tonoz ve kubbelidir.  Koridorlardaki mekanlar günümüzde kuyumcu dükkanları olarak kullanılmaktadır.

Deliller (Hüsrev Paşa) Hanı

1527-28 yıllarında inşa edilen Deliller Hanı, düzgün kesme bazalt taş, kireç taşı ve moloz taş kullanılarak kuzey-güney yönlü inşa edilmiştir. Bodrum + zemin + 1 kattan oluşmaktadır. Hana, yanlarda geometrik geçmeli bordürleri ve mukarnaslı nişleri bulunan bir kapıdan giriş sağlanmaktadır. Kapıdan sonra, yanlara doğru genişleyen bir ara mekana varılmaktadır. Bu mekan, ortada havuzu bulunan, kareye yakın avluya açılmaktadır. Avlu etrafı, iki katlı revaklar çevrilidir. Revakların arkasında birer han odası yer almaktadır. Duvarlarında küçük nişler bulunan bu odaların, revağa açılan birer pencereleri vardır. Revak köşelerindeki odalar, aynalı tonozlarla örtülü olup derin kapılarla revaklara açılmaktadır. Avlunun güneyinde, günümüzde otelin mutfağı ve bar olarak kullanılan ahır ve depolar bulunmaktadır.

Sülüklü (Kazancılar) Hanı

Savaş mahallesinde bulunan yapı, yöresel kesme bazalt taştan inşa edilmiş, bodrum + zemin kattan oluşmaktadır. 1683 yılında Hanilioğlu Mahmut Çelebi ve kız kardeşi Atike Hatun tarafından yapılan tarihi Sülüklü Han'ın özgün işlevinde üst katlarının dinlenme odası, alt depoları ahır olarak; birinci dünya savaşı sırasında ise süvari birliklerinin karargahı olarak kullanılmıştır. Eski dönemlerde, han içindeki kuyudan hekimler tedavi amacıyla sülük topladıkları  için buraya Sülüklü Han denmiş.

Tavan ahşap, zemin bazalt taştan

Yapıya kuzeyden açılan büyük geniş kapıdan, birbirine geçiş veren kemerli koridorlarla girilmektedir. Dikdörtgen avlu etrafında basık kemerli revaklar olup kemer arkasında birer mekan yer alır. Mekanların tavanı ahşap kirişli, zemini ise bazalt taş döşelidir. Mekanlar, tavanı ahşap kirişli olan revağa birer lentolu pencere ve kapı ile açılmaktadırlar. Avluya açılan koridorun kuzey ve güneyinde, basık kemer girişli, birer bodrum bulunmaktadır.

Borsa Hanı (Çifte Han)

Anıtsal değerde olan ve günümüzde harap durumda bulunan yapı, 16. yüzyıldan kalmadır. Yapı, kesme bazalt taştan inşa edilmiş, güney kanadı bodrum + zemin + 1, kuzey,doğu ve batıkanadı zemin + 1 kattan oluşmaktadır. Yapının sokağa bakan cephesinin alt kısımları, kahvehane olarak işletilmektedir. Yapı harabe durumdadır. Duvarları yıkılmış, zeminleri çökmüş, sıvaları dökülmüş, oldukça tahrip olmuştur.

Yapının bir bölümü yol yapım çalışmasında yıkıldı

İkişer katlı, iki yapıdan oluşur. Hanı oluşturan yapılardan biri, 1940 yılındaki yol genişletme çalışmaları sırasında yıkılmıştır. Geri kalan kısmında ise dükkanlar yapılmıştır. Hanın bu cephesinde, girişin sağında ve solunda olacak şekilde dükkanlar sıralanmaktadır. Kuzeye bakan ana giriş kapısından, kemerlerle bölünmüş giriş

eyvanına geçilmektedir. Hanın, girişinin hemen yanındaki merdivenlerle üst kata çıkış sağlanmaktadır. Üst kat, alt kat planını tekrarlamakta ancak duvarları Bağdadi tekniğiyle yapılmıştır. Avlu zemini, kesme bazalt taşlarla döşelidir. Avlunun ortasına ise sonradan kapatılmış bir havuz konumlandırılmıştır.

Demirciler Çarşısı

Yapım tarihi bilinmeyen Demirciler Çarşısı, Savaş Mahallesi, Kazancılar sokakta bulunmakta. Kesme bazalt taştan doğu - batı ve kuzey - güney yönlü inşa edilen çarşı, birbirine bakan karşılıklı dükkanlardan oluşmaktadır. Ters "T" planlı inşa edilen çarşı, Sülüklü Han’ın batı ve güney yönündeki sokakta yer almaktadır. Bu çarşı, Marangozlar Çarşısı ve Sipahiler Çarşısı ile aynı plan şemasına sahiptir. Orijinal planında basık kemerli eyvan formunda olan ve karşılıklı duran dükkanlardan oluşan çarşının özgün mimari dokusunun, sadece dükkanların bir kısmında varlığını sürdürdüğü gözlenmektedir. Dükkanların bir kısmı betonarmeye dönüştürülmüştür. Tarihsel süreç içinde Demirciler Çarşısı olarak kullanılan çarşı, günümüzde de bu işlevini sürdürmektedir.

Marangozcular Çarşısı

Anıtsal değerde olan bu çarşının da yapım tarihi bilinmemektedir. Hasan Paşa Hanı’nın doğusunda bulunan yapı, düzgün kesme bazalt taş kullanılarak tek katlı inşa edilmiştir. Orijinal planında, üst örtüsü tonozlu olan ve iki yanında karşılıklı kemerli mekanlar bulunan yapının mimarisi koridor biçimindedir. Orijinal planında geniş ve uzun bir plana sahip olan koridor biçimindeki çarşının sağında ve solunda kemerli eyvan formundaki mekanlar bulunmaktadır.

Orijinal dokusu korunamamıştır

Çarşı günümüzde yoğun bir şekilde tahrip edildiğinden, korunması gerekmektedir. Çarşı, Demirciler Çarşısı ve Sipahiler Çarşısı ile aynı plan şemasına sahiptir. Orijinal planında basık kemerli eyvan formunda olan ve karşılıklı duran dükkanlardan oluşan çarşının özgün mimari dokusunun, sadece dükkanların bir kısmında varlığını sürdürdüğü gözlenmektedir. Dükkanların bir kısmı betonarmeye dönüştürülmüştür.

Sipahiler Çarşısı

Bileninin aksine asıl Sipahiler Çarşısı, bugünkü ÇarşiyaŞewıti denilen büyük çarşının batısında yer almaktadır. Günümüzde giyim, ayakkabı, bakır ve hediyelik eşya satışı yapılan genel çarşı da aynı adla anılmaktadır. Kesme bazalt taştan inşa edilen yapı tek katlı kare planlı olup merkezi bir avlu etrafına konumlandırılan dükkanlardan oluşmaktadır. Diyarbakır Sivil Mimarisinin önemli bir örneği olan çarşıya yapılan müdahaleler sonucu özgün doku yer yer tahribata uğramıştır.

Dükkanlar merkezi bir avluda toplanmıştır

Eski buğday pazarı meydanının kuzey, batı ve güney tarafını çeviren çarşı kare planlı merkezi avlu etrafında konumlandırılan iç ve dış mekanlardan oluşmaktadır. Çarşıya girişi sağlayan kapı kuzeye açılmaktadır. Kapı portal görünümünde olup basık kemerli üzeri yıkık durumundadır. Kapının sağ ve sol dış cephesinde kapıya hareket vermek anlamında yuvarlak kemerli pencereler yapılmıştır. Çarşının güneydoğusundaki girişin sonradan yıkılan bir dükkanın girişi olup sokağa açılmıştır.

Çarşı batısındaki giriş kapısı sonradan açılmıştır. Avlu doğu mekanlarında hiçbir iz kalmamıştır. Şu anda plansız betonarmedükkanlar yapılmıştır. Avlu güney, kuzey ve batı kısmındaki dükkanların girişi bursa kemerli olup dükkan derinliğine genişlemektedir. Avlunun içine bakan dükkanların arkasında sokağa bakan dükkanlarda yer almaktadır.

Hara

Diyarbakır kent merkezinin yaklaşık 3-5 kilometre mesafede olup Dicle Üniversitesi Kardiyoloji Bölümünün yaklaşık 300 metre batısındadır. Kesme ve yonu bazalt taştan inşa edilen tek katlı yapı, kuzey-güney doğrultuda uzanmaktadır. Anıtsal değerdeki bu yapı boş ve bakımsız durumda olup yoğun bir şekilde tahrip edilmiştir.

Dikdörtgen planlı yapıya, doğuda bulunan büyük lentolu kapıdan uzun geniş bir mekana girilmektedir. Bu mekanınlentolu küçük tepe pencereleri bulunmaktadır. Mekanın kuzeyinden geçiş verilen iki katlı bir yapı daha yer almaktadır. Bu yapı mekanlarına küçük ve dar bir koridorla geçilmektedir . Yapının üst örtüsü betonarmedir. (Sürecek)

Editör: TE Bilişim