Ahmet SÜMBÜL/ Yazı Dizisi (16)
DİYARBAKIR'DA günümüzde valilik, posta idaresi, maliye, askeriye, ticaret ve sanayi odası, milli eğitim ve sağlık müdürlüğünce kullanılan bir çok bina da anıtsal değerde ve tescillenerek kültür envanterimize kaydedilmiştir. Bu yapılardan bazıları şunlar:
Merkez Bankası
Doğu-batı doğrultulu uzanan ve dikdörtgen bir plan şemasına sahip olan ve 1955 yılında inşa edilen yapı, bodrum + zemin + 1 katlı inşa edilmiştir. Yapının su basman seviyesine kadarki kısmının dış duvarları bazalt taştan, çatıya kadar olan kısmı ise sert kalker taşından yapılmıştır. Çatı kısmı ahşap kırma çatı sistemi ile örülen yapının, bahçesi bulunmaktadır. Yapının güneydoğu köşesinde yapıdan bağımsız, Bav-ê Kal Türbesi yer almaktadır.
PTT Binası
Balıkçılarbaşı, Yeni Kapı Sokak'ta bulunan yapı, düzgün kesme bazalt taştan inşa edilmiş, bodrum + zemin + 1 kattan oluşmaktadır. Merkezi bir avlunun üç tarafında konumlanan birimlerden oluşan yapının doğu kanadı, bodrum+zemin kattan oluşmaktadır. Zemin katta bulunan iki mekanın kapılarının arası, mukarnaslı payelidir. Yapının batı kanadında, doğu kanat planı tekrarlanmaktadır. Bodruma, avlunun güneybatı köşesindeki merdivenlerle giriş sağlanmaktadır. Bodrumun, avluya bakan pencereleri kapatılmıştır.
Lale motifleri ile süslenmiş
Güney kanat zemin katına; büyük yuvarlak kemerli, üzerinde saçağı olan kapıdan giriş sağlanmaktadır. Güney kanatta, sütunlar üzerine oturan üç gözlü eyvan yer alır. Eyvan, lale motifleri ve mukarnaslarla bezelidir. Eyvanın arkasında, üç gözlü başka bir eyvan yapılmıştır. Ön eyvanın doğu ve batısında yer alan merdivenlerle, birinci kata çıkılmaktadır. Zemin katın altında iki girişli bodrum katı bulunmaktadır.
Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon Kliniği
Yusuf Azizoğlu Caddesi üzerinde bulunan yapı, bazalt taş ile kalker taşından bodrum + zemin + 2 kat olarak inşa edilmiştir. Yapılan müdahaleler sonucu yapının orijinal dokusunda tahribat oluştuğu gözlenmiştir. Yapının mekanlarının iç kısmı ve dış cephesi sıvanıp, boyanmıştır. Zemin mermerle döşenmiştir.
Yapının ana girişine, batıdan küçük bir merdivenle çıkılmaktadır. Yuvarlak kemerli kapı yapısı, iki sütunla vurgulanmıştır. Girişin üst tarafı, geometrik ve bitkisel motiflerle bezelidir. Zemin kat uzun bir koridordan oluşmaktadır. Koridorun sağında ve solunda dışa açılan pencereleri bulunan mekanlar yer almaktadır. Zemin kat planı, üst katlarda da tekrarlamaktadır. Yapının bodrum katına, bahçeden girilmektedir.
Ağız ve Diş Sağlığı Binası (Eski Numune Hastanesi)
Dikdörtgen planlı olan yapı, bodrum + zemin + 2 kattan oluşmaktadır. Yapının su basman seviyesine kadar bazalt taş kullanılmış, üst katları ise sıvanmıştır. Yapılan müdahaleler sonucu orjinal dokunun tahrip edildiği gözlenmiştir. Yapının üst katları, zemin kat planını tekrarlar niteliktedir. Yapı bodrumuna doğudan küçük bir merdivenle inilir. Bodrum, duvarlarla mekanlara bölünmüştür. Mekanlar dışa açılan küçük pencerelere sahiptir. Giriş kısmı bahçede bulunanbodrum katının pencere yapıları kapatılmıştır. Yapının üst örtüsü içten betonarme, dıştan kiremit çatılıdır.
Eski Milli Eğitim Binası
Yusuf Azizoğlu Caddesi üzerinde bulunan yapı, düzgün kesme bazalt taştan bodrum + zemin + 1 kat olarak inşa edilmiştir. Küçük bir merdivenle, yapının yuvarlak kemerli ve iki yanında sütunceler bulunan kapısına çıkılmaktadır. Kapı üzerinde, kalker taşına yazılmış ancak aşınmış olan bir kitabe yer almaktadır. Kitabenin üzerinde bazalt taştan alınlık bulunmaktadır. Zemin kat, tonozlu bir koridor ve bu koridora açılan mekanlardan oluşmaktadır. Mekanların dışa açılan yuvarlak kemerli pencereleri bulunmaktadır. Birinci, zemin kat planını tekrarlamaktadır. Pencereleri kapatılan bodrum katına, bahçeden giriş sağlanmaktadır. Yapının üst örtüsü içten betonarme, dıştan ise kiremit çatılıdır.
Ticaret ve Sanayi Odası Binası
1870 yılında sanat okulu olarak inşa edilen yapıda, düzgün kesme bazalt taş kullanılmıştır. Kuzey-güney doğrultulu ve dikdörtgen plan şemasına sahip olan yapı, zemin + 1 kattan oluşmaktadır. 19. yüzyıl geleneksel Diyarbakır sivil mimarisinin gözlendiği belirgin örneklerden biridir. Yapıya kuzey yönünde bulunan yuvarlak kemerli bir kapıdan girilmektedir. Kapı üzerinde, bazalt taş silme içerisinde yazılan bir kitabe yer almaktadır. Zemin kat uzun "L" planlı bir koridordan oluşur. Koridorunun sağında ve solunda mekanlar sıralanmıştır. Tavan,kemerlerle desteklenmiştir.
Birinci kat ve zemin kat planları aynı
Zemin kattaki mekanların; dışa açılan, yuvarlak kemerli, dışa taşkın söveli, pencereleri vardır. Koridor sonundaki merdivenle, birinci kata çıkılmaktadır. Birinci kat, zemin kat planını tekrarlar niteliktedir. Burada yer alan mekanların dışa açılan yuvarlak kemerli pencereleri vardır. Yapının çatı katı, günümüzde konferans salonu olarak kullanılmaktadır. Bu salonun, dışa açılan üç penceresi bulunmaktadır. Yapının üst örtüsü içerden betonarme, dıştan kiremit çatılıdır.
Kurdoğlu Kışlası
Kesme bazalt taştan inşa edilen yapı, zemin + 1 kattan oluşmaktadır. 1875 yılında inşa edilen yapının orijinal dokusu, yapılan eklentilerle tahrip edilmiştir. Yapı, iç avlu etrafındaki mekanlardan oluşmaktadır.Yapının dört ayrı girişi bulunmaktadır. Asıl giriş, önde iki sütunla vurgulanmış kademeli yuvarlak kemerlidir. Kapının iki yanında duran ikişer pencereden sonra yarım daire şeklinde çıkıntı yapan bir mekan yer almaktadır. Bu kapı girişinin iki yanında, zemin katta, bir çok mekan sıralanmıştır. Yapının pencereleri yuvarlak kemerlidir. Yapının dört köşesinde bulunan iki yarım daire şeklinde çıkıntılarla, yapıya dıştan estetik bir görünüm kazandırılmıştır.
Vali Konağı
Valilik konağının bulunduğu alanın mülkiyeti belediyede iken 1955 yılında maliye hazinesine devredilmiştir. 1959 yılındaki ayırmada, 2 ve 3 nolu parsellere bölünüp 2 nolu parseli vali konağına ayrılmıştır. Etrafı duvarlarla örülü bir bahçe içerisine alınan yapı, doğu-batı doğrultuda uzanan bodrum + zemin + 1 kattan oluşmaktadır. Betorname olan yapı, yakın zamanda yapılan tamiratta mozaikle kaplanmıştır. Dikdörtgen bir plana sahiptir. Üst örtüsü kiremit çatılıdır.
Saçaklı geniş bir giriş kapısı bulunmakta
Yapının biri kuzey, biri güney, biri de kuzeydoğu köşede bulunan üç girişi vardır. Ana girişi kuzey yönünde bulunan yapının, sütunlar üzerine oturan saçaklı ve geniş bir giriş kapısı bulunmaktadır. Kapı üzerindeki saçak, aynı zamanda birinci katın balkonu görevini görmektedir. Zemin katta uzun bir koridor ve bu koridorun yanlarında sıralanan küçük mekanlar yer alır. Koridor batı ve doğu uçları ise geniş mekanlarla sonlanmıştır. Geniş mekanlarda yer alan merdivenlerle üst kata çıkılır. Birinci kat planı, zemin kat planını tekrarlar niteliktedir.
Yuvarlak forumlu balkonlar
Zemin ve birinci katın batısındaki mekanların, sutunlarla desteklenmiş geniş yuvarlak formlu balkonları mevcuttur. Mekan pencereleri dikdörtgen formlu ve dışa taşkın sövelidir. Yapının arka bahçesinde kamelya ve havuzu yapılmıştır. Yapı bahçesinin doğu ve batı köşelerinde birer güvenlik kulübesi bulunmaktadır. Bodrum kat girişi, zemin katın batısından ve dışardan olmak üzere iki yerden verilmiştir. Bodrum, etrafında mekanların sıralandığı bir koridordan oluşmaktadır.
Bilgi Teknoloji ve İletişim Kurumu
Erken Cumhuriyet döneminde Valilik binası olarak kullanılan yapı, kesme bazalt taştan bodrum +zemin kat olarak inşa edilmiştir. Doğu-batı doğrultuda uzanan dikdörtgen planlı yapının batı yönü, beşgen planlı inşa edilmiştir. Zemini fayans döşenen yapının üst örtüsü içten betonarme, dış kısmı ise kiremit çatılıdır. Yapı, etrafı duvarla çevrili büyük bir bahçenin güneyine konumlandırılmıştır.
Bazalt taş döşeli avlu
Önünde büyük oval bir havuzu olan iç kısmına güneyden, önünde gezemeği olan, küçük bir merdivenle çıkılmaktadır. Buradan basit düz bir kapıyla "J" planlı bir koridora geçilmektedir. Koridorun yanlarında mekanlar yer almaktadır. Koridor batı ucunda beşgen planlı bir mekan vardır. Kuzeyinde, ana girişin karşısında bulunan bir kapıyla toplantı salonu olarak kullanılan geniş bir mekana geçilmektedir. Yapının arkasında bazalt taş döşeli bir avlu yer alır. Bazalt taştan küçük merdivenlerle çevrili olan avlunun ortasında, fıskiyeli küçük bir havuz bulunmaktadır. Yapı bahçesinin kuzeyinde kamelya içine alınmış, büyük dikdörtgen planlı başka bir havuz yer almaktadır.
Eski Tekel Binası (Çocuk ve Gençlik Merkezi)
Etrafı duvarlarla çevrili bir bahçenin kuzeyine konumlandırılan bu anıtsal yapı, geleneksel malzeme olan kesme bazalt taştan, zemin + 1 kat olarak inşa edilmiştir. Dikdörtgen planlı ve doğu- batı doğrultuda uzanan yapının üst örtüsü çatılıdır. Yapılan beton eklentiler orijinal dokuya zarar vermiştir. Yapı, dikdörtgen formlu geniş bir girişe sahiptir. Girişin üstünde, profilli konsollara oturan, muhtemelen öncesinde cumba olarak kullanılan çıkma bulunmaktadır. Kapıdan zemin kattaki hole geçilmektedir. Holün sağında ve solunda üst kata geçiş veren merdivenler bulunmaktadır. Holün kuzeyinde, etrafında basık kemer kapılı mekanlar bulunan avlu yer almaktadır. Mekanların dışa açılan basık kemerli, dışa taşkın söveli pencereleri bulunmaktadır. Yapının birinci katı, etrafında mekanları bulunan uzun bir koridordan oluşmaktadır. Koridordaki bu mekanlarda, dikdörtgen formlu basit pencereler mevcuttur. (Sürecek)
