Ahmet SÜMBÜL/ YAZI DİZİSİ (2)
DİYARBAKIR'da tescillenen anıtsal kültür varlıklarının en başında surlardan sonra İç Kale gelir. Surların kuzeydoğu köşesinde bulunan İç Kale, Dicle nehri yatağından yüz metre kadar yükseklikte bulunan ve Fis Kayası adı verilen kayalık üzerinde kurulmuştur. Yapılan kazılarda ilk insan yerleşiminin 6. bin yıldan itibaren olduğu Diyarbakır'ın en eski yeri kuşkusuz İç Kale'dir.
Kentin ilk kurulduğu noktadır İç Kale
İç Kale, Romalılar tarafından şimdiki şehir surlarının yapılması ile önem kazanmış ve her devirde özel yönetim merkezi olmuştur. Burada yer alan ve arkeoloji literatüründe Amida Höyük olarak anılan höyük, kentin ilk kurulduğu noktadır. Amida höyüğün alt katmanlarına denk gelen noktalarda yapılan kanal kazılarında, M.Ö. 6. bin yıllarına tarihlendirilen buluntular açığa çıkarılmış ve M.Ö. 6. bin ile başlayan yerleşim, aralıksız olarak günümüze kadar süre gelmiştir. Binlerce yıldan günümüze kadar aralıksız insan yerleşiminin görüldüğü İç Kale, ne yazık ki yakın bir zamana kadar harabe durumdaydı.
Binalar değişik amaçlar için kullanılıyordu
İç Kale'de bulunan yapıların bazıları yıllar içerisinde depo, cezaevi, kadın ve çocuk cezaevi, cephanelik, adli tabiplik, jitem merkezi, merkez ilçe jandarma komutanlığı, adliye olarak kullanıldı. Ancak son yıllarda başlatılan restorasyon çalışmaları sonrasında, buradaki yapıların tamamı boşaltıldı ve şu anda müze, valilik makamı, restoran, kafe şeklinde hizmet vermektedir.
4. yüzyıldan kalma kilise halen ayakta
Etrafı surlarla çevrilerek kentten ayrılmış olan İç Kale, kuruluşundan bugüne yönetim birimlerinin konuşlandığı bir mekan olmuştur. Alan içerisinde; Amida (Virankale) Höyüğü, 4. yüzyıldan kalma Saint George (Kara Papaz Kilisesi) Kilisesi, Artuklu Sarayı, Artuklu ve Osmanlı Dönemlerinde sarayı koruyan askerin konuşlandığı yapı, 11. yüzyıldan kalma Kale camii, 19. ve 20. yüzyıldan kalma yapılar yer almaktadır. İç Kaleyi saran ve şimdiki ArtukluKemeri'nin devamı niteliğindeki ilk surların bir bölümü daha sonra yıkılmış ve Osmanlılar döneminde Kanuni Sultan Süleyman tarafından İç Kale surları genişletilmiş, şimdiki 18 burçlu surlar yapılmıştır.
İç Kale'ye 4 kapıdan girilirdi
Amida Höyüğün üst katmanında var olduğu bilinen Artuklu Sarayını çevreleyen ArtukluSurları, günümüzde de varlığını sürdürmektedir. İç Kaleye girişi sağlayan dört kapı bulunmaktadır. Bunlar; Saray Kapısı, Küpeli Kapısı, Fetih Kapısı ve Oğrun Kapısı’dır. Fetih ve Oğrun kapıları dışarıya, Saray ve Küpeli kapıları iç tarafta şehre açılmaktadır. Bu alanın alt kısmında Hz.Süleyman Camii (Kale Camii) bulunmaktadır.
Müze Teşhir Binası (Adliye A Binası)
İç kalenin doğusunda yer alan ve 19. yüzyılda yapılan yapı, kuzey-güney doğrultuda "U" planlıdır. Kesme bazalt taştan inşa edilmiş ve zemin+1 katlıdır. Bina içerisine çıkış, yuvarlak kemerli bir platformu olan merdivenlerle sağlanmaktadır. Zemin kattın her iki ucunda, sivri kemerli birer eyvan ve eyvanların iç kısmından girilen birer mekan bulunmaktadır. Mekanların, dışa bakan beş adet yuvarlak kemerli pencere açıklığı mevcuttur. Eyvan kemerleri örülerek kapatılmıştır. Üst kata geçiş veren betonarme merdiven, zemin kat revak kemerini kesmektedir. Mekanların Dicle nehrine bakan iki pencere açıklığı vardır.
Valilik Makamı (Adliye B Binası)
19. yüzyılda yapılan ve kesme bazalt taştan inşa edilen yapı, İç Kale'nin ortasında doğu-batı uzantılı, "U" planlıdır. Bina girişi güneyden verilmiştir. Girişin önünde basamaklarla çıkılan bir platform yer almaktadır. Yapı girişi, yuvarlak kemerli bir silme içerisinde verilmiş, girişin her iki yanında yapılan sütuncelerle kapı vurgulanmıştır. Bu sütuncelerin tekrarı, kapı üzerindeki üst katta da mevcuttur. Girişin önündeki platformun altında dört tane dehliz yer almaktadır. Kapıdan hole geçilmekte, buradan ise uzun geniş bir koridora geçiş sağlanmaktadır.
Dikdörtgen planlı odaları mevcut
Koridorun kuzeyinde üst kata geçiş veren betonarme bir merdiven ve arkasında açılan bir kapı mevcuttur. Koridorun sağ ve solunda karşılıklı dört mekan konumlanmıştır. Mekanların dışarıya bakan yuvarlak kemerli pencere açıklıkları bulunmaktadır. Koridorun iki ucunda, kuzey-güney doğrultuda dikdörtgen planlı birer oda yer almaktadır. Mekan kapılarının üzerinde yuvarlak kemerli bir açıklık olup, bu açıklıkların kapatılmış olduğu görülmektedir. Koridor ve mekanların dışa bakan yuvarlak kemerli pencere açıklıkları bulunmaktadır. Yapının birinci katı, zemin kat planını tekrarlamaktadır.
Müze İdari Binası
Bu yapı, İç Kale kemerli girişinin doğu bitişiğinde yer almaktadır. Yapı bazalt taştan inşa edilmiş, zemin+1 kattan oluşmaktadır. Yapıya yapılan müdahaleler yapının orijinal dokusunu tahrip etmiştir. Ancak yapılan restorasyon çalışmaları sonrasında yapı eski görkemli görünüşüne kavuşmuştur. Günümüzde Müze İdari Binası olarak kullanılan yapıya, zemin katta, iki sütun arasına alınmış yuvarlak kemerli iki kapı ile yapıya giriş sağlanmaktadır, zemin katın doğu kısmında yuvarlak planlı bir mekan bulunmaktadır. Mekanın güney duvarında bir mazgal pencere açıklığı mevcuttur. Mekanın batısında yan mekana geçiş veren bir kapı yer almaktadır.
Kare planlı mekan
Zemin katın batı giriş kapısında küçük kare planlı bir mekan, mekanın batısında yan mekana geçiş veren bir kapı açıklığı bulunmaktadır. Yapının birinci katı, geniş bir koridor ve koridorun iki yanında karşılıklı konumlanmış mekanlardan oluşmaktadır. Bu katta, kuzeye bakan yuvarlak kemerli altı pencere açıklığı mevcuttur. Kuzey cephede, dilimli kemerli bir girişe sahip küçük bir balkon bulunmaktadır. Yapının doğu cephesine bitişik olarak yapılmış bir başka bina mevcut
olup, bu kısım zemin + 1 katlıdır. Bu binanın girişi, siyah ve beyaz renkli taştan, dilimli kemerli üç kapıdan sağlanmaktadır.
Dilimli kemerli kapı ve balkon
Zemin katta, kuzeye bakan cephede yuvarlak kemerli dört pencere, doğuya bakan cephede ise lentolu iki pencere yapılmıştır. Ortadaki giriş kapısının üzerinde harfleri aşınmış bir kitabe bulunmaktadır. Zemin kattaki holün etrafında beş mekan mevcuttur. Hol'ün içinden birinci kata geçiş veren bir merdiven yer almaktadır. Birinci katın kuzeyinde üç mekan konumlanmıştır. Bu katta, kuzeye bakan altı tane yuvarlak kemerli pencere açıklığı ile ortada dilimli kemerli kapısı olan bir balkon mevcuttur. Güney cephede dört adet yuvarlak kemerli pencere açıklığı bulunmaktadır.
Kafeterya ve Restorant (7. Kolordu Binası)
İç kalenin doğu kısmında kuzey-güney doğrultuda uzanan yapı, kesme bazalt taştan inşa edilmiştir. Zemin+1 katlıdır. Yapı girişi, yuvarlak kemerlerle birbirine birleştirilmiş sütunlarla vurgulanmıştır. Kapıdan bir hole geçilmekte, buradan ise güney - kuzey doğrultulu bir koridora giriş sağlanmaktadır. Koridorun her iki yanında, karşılıklı konumlanmış yuvarlak kemerli kapıları bulunan mekanlar yer almaktadır. Mekanların dışarıya bakan ikişer, koridora bakan birer yuvarlak kemerli pencere açıklığı mevcuttur.
Bağdadi tekniğiyle yapılmış
Koridorun doğu ucunda, sonradan yapıldığı düşünülen, bir koridor daha eklenmiştir. Bu koridorda dört mekan bulunmaktadır. Koridor tavanı ve zemini betonarmedir. Koridorda arka bahçeye (kuzeye) açılan bir kapı daha mevcuttur. Kuzeye açılan kapı, sütunlar üzerine oturmuş yuvarlak kemerlerle bezelidir. Ana koridorda, üst kata çıkışı sağlayan bir merdiven bulunmaktadır. Üst kat planı, zemin kat planıyla kendini tekrarlamaktadır. Ancak alt kat, üst kattan farklı olarak duvarları Bağdadi tekniğinde yapılmıştır. (Sürecek)
