Ahmet SÜMBÜL  /Yazı Dizisi (26)

DİYARBAKIR - Kültürel envanterimiz içinde yer alan anıtsal yapılardan olan ve günümüzde müze yada özel konut olarak kullanılan yapılar, Diyarbakır sivil mimari örneklerinin başında yer almakta. Yöresel bazalt taştan yapılan bu yapıların çoğu günümüze kadar ayakta kalabilmişler.

Ziya Gökalp Müzesi

DİYARBAKIR - Yapı kesme bazalt taştan inşa edilmiştir. Güney ve batı kanadı zemin, kuzeyi zemin + 1,doğusu bodrum + zemin kattan oluşmaktadır. Merkezi bir avlu etrafında konumlanan yapı, dört cepheden oluşmaktadır. Yuvarlak kemerli bir kapıdan kesme bazaltaş döşeli avluya geçilmektedir. Güney kanadın zemin katı, sivri kemerli iki gözlü bir eyvana sahiptir. Eyvan, dilimli kemerli ve kare formunda derin nişlidir. Ortasına dikdörtgen formlu bir havuz yapılmıştır. Eyvanın solunda basamaklarla çıkılan yuvarlak kemerli ve dikdörtgen açıklıklı pencereleri ile iç kısmında derin nişlerin bulunduğu bir mekan yer almaktadır.

Sokağa açılan cumbalar bulunuyor

Mekanın iç kısmında ve eyvanda iki renkli taş kullanılmıştır. Güneydoğu kısmında basamaklarla inilen odunluk kısmı yer almaktadır. Kuzey kanadın zemin katının solunda içinde ocak nişi bulunan bir mutfak ve kiler kısmı, sağda ise duvarlarında derin nişlerin yer aldığı üst örtüsü ahşap hatıllı bir mekan bulunmaktadır. Birinci kata çıkış; ortada yer alan, yuvarlak kemerli kapı açıklığındaki basamaklarla sağlanmaktadır. Bu kat, yuvarlak kemerli ve yarıya kadar demir parmaklıklı pencerelidir. Sol tarafta yer alan mekanın, sokağa bakan yüzü cumbalıdır.

Geometrik motiflerle süslü

Batı kanadında üçer adet küçük mekan ile derin sivri kemerli bir niş yer alır. Doğu kanadın bodrum katına giriş eyvandan basamaklarla sağlanmaktadır. Pencereleri dikdörtgen formlu olup ahşapla kapatılmıştır. Doğu kanadın sol tarafında, yuvarlak kemerli bir eyvan yer alır. Bu kısımdan, bodrum katına geçiş verilmiştir. Zemin kata, kesme bazalt taş basamaklarla çıkılmaktadır. Bu katın kapı girişinin üzeri kitabelidir. Kapı girişinden sonra sağda dilimli kemerli pencere açıklıklarına sahip bir mekan ile sol trafında basamaklarla çıkılan bir eyvan yer almaktadır. Eyvanın cephesi nişlidir. Konutun kapı ve pencere kemerlerinin üst kısmı cas bezeme tekniği ile bitkisel ve geometrik motiflerle süslenmiştir.

Esma Ocak Evi

Savaş mahallesinde bulunan yapı, bazalt taştan inşa edilmiştir. Yapının doğu ve güney kanadı bodrum+zemin, batı kanadı ise zemin + 1 kattan oluşmaktadır. Batıya bakan basık kemerli kapıyla yapının avlusuna açılan bir koridora giriş sağlanmaktadır. Avlunun kuzeyinde mutfak ve bodrum katı bulunmaktadır. Kuzey kanadın zemin katında, basık kemerli kapı ile bir koridora geçilmektedir. Koridorun sonunda, tavanında künkler bulunan banyoya yer verilmiştir. Zemin kat mekanlarına, basamaklarla çıkılmaktadır.

Tepe pencereleri bulunuyor

Basamaklardan lale bezekli dilimli kemer içerisine alınan kapıdan bir mekana geçilmektedir. Mekanın avluya bakan cephesinde dilimli kemerli beş adet pencere yer almaktadır. Bu kanadın duvarına yaslanarak yükselen bazalt taş merdivenle birinci katın iki gözlü eyvanına çıkılmaktadır. Eyvanın batısında üzerinde kitabe olan basık kemerli girişe bir mekan mevcuttur. Mekanın, avluya açılan dilimli kemer kavsara içinde basık kemerli pencereleri bulunmaktadır. Bu pencereler üzerinde tepe pencerelerde vardır. Sur olayları sırasında yapı büyük oranda tahribata uğradı.

Pencere ve Kapılar Yuvarlak Kemerli Yapının doğu kanadının zemin katı, kuzey köşede basık kemerli bir eyvan ve eyvanın güneyinde bir mekandan oluşmaktadır. Mekanın pencereleri ve kapısı yuvarlak kemerlidir. Bu mekanın kuzeyinde, eyvan üzerinde yer alan ve meyve odası olarak adlandırılan mekana geçiş veren ahşap bir merdiven bulunmaktadır. Mekan, avluya açılan basık kemerli dört pencereye sahiptir. Mekanın doğu ve güney duvarlarında farklı ebatlarda nişler mevcuttur. Bu kanadın bodrumuna, avlunun güneydoğu köşesinden küçük bir merdivenle inilmektedir.

Ahşap kanatlı kapılar

Buradan hem doğu kanat bodrumuna hemde güney kanat bodrumuna geçiş sağlanmaktadır. Bodrumun tavanı ahşap kirişlidir. Güney kanadın zemin katı, iki gözlü, sivri kemerli bir eyvan, eyvanın doğu ve batısına konumlandırılmış mekanlardan oluşmaktadır. Doğudaki mekan küçük olup eyvana açılan penceresi; batıdaki mekanın eyvana ve avluya açılan dilimli kemerli kavsara içinde basık kemerli pencere açıklıklarına sahiptir. Mekan kapıları, basık kemerli ve kündekari tekniğiyle yapılmış ahşap kanatlıdır.

Zemini orijinalliğini koruyor

Batı kanadın zemin katında iki gözlü basık kemerli bir eyvan ve eyvanın ortasında bir havuz yer almaktadır. Bu kanadın güneyinde basık kemerli bir mekan ve mekanın avluya bakan kısmında basık kemerli bir pencere yer almaktadır. Bu kanadın bodrumu uzun dikdörtgen planlı ve tavanı kemerlerle desteklenmiştir. Avluya açılan küçük pencereleri bulunmaktadır. Bodrum, güney kanadını tamamen kaplamış olup birbirine geçiş veren iki mekandan oluşmaktadır. Batı yöndekinin avludan ikinci bir kapısı daha vardır. Avlu zemini orijinaldir.

Muharrem Erim Evi

Cevatpaşa mahallesinde bulunan yapı, kesme bazalt taştan inşa edilmiştir. Yapının güneyi bodrum + zemin, kuzeyi zemin + 1, batısı zemin + 1 kattan oluşmaktadır. Yapının güney cephesinde eyvan kısmında ve pencere ile saçak arasında castan geometrik ve bitkisel bezemeler yer alır. Diyarbakır sivil mimarisinin özgün dokusunu yansıtmaktadır.

Sivri kemerli nişler

Yapının güney kanat bodrum katına giriş güneydoğudan, merdiven altından, kesme bazalt taş basamaklarla sağlanmaktadır. Pencere açılıkları dikdörtgen formlu ve demir parmaklıklı olan yapının birinci katına kesme bazalt taş basamaklarla çıkılmaktadır. Sivri kemerli eyvanın kemer ve sol tarafında dilimli kemerli ve sivri kemerli nişler yer almaktadır. Bu katta bulunan mekanların pencere açıklıkları dilimli kemerlidir. Avluya bakan kısımda yer alan pencere açıklıklarının üstünde yuvarlak dilimli aydınlık pencereler bulunmaktadır. Pencerelerin üst örtüleri ahşap hattıllıdır.

Avlusunda havuz bulunmakta

Kuzey kanadın zemin katında tek sütun üzerinde, iki yuvarlak kemer ile taşınan eyvan kısmı yer almaktadır. Eyvanın solunda bir mekan ile tuvalet yapısı bulunur. Yapının birinci katına betondan basamaklarla çıkılmaktadır. Bu katın avluya bakan sivri kemerli eyvan açıklığı ahşapla kapatılmıştır. Ayrıca yapının avluya bakan pencere açıklıkları yuvarlak kemerlidir. Batı kanadın zemin katında giriş eyvanı ile solunda dikdörtgen açıklıklı bir kapıdan sonra betondan basamaklarla birinci kata çıkılmaktadır. Bu kısmın mekan pencereleri yuvarlak kemerlidir ve üst örtüleri ahşap hatıllıdır. Kesme bazalt taş malzeme ile döşeli avlunun ortasında kare formlu bir havuz yer almaktadır.

Dengbêj Evi

Ziya Gökalp mahallesinde bulunan yapı, kesme bazalt taştan inşa edilmiş, merkezi avlu etrafında "L" plana sahiptir. Güney kanat bodrum + zemin; doğu ve güneybatı kanadı zemin + 1 kattan luşmaktadır. Yapı genel itibariyle orijinal dokusunu korumuş. Geleneksel Diyarbakır sivil mimarisine önemli bir örnek teşkil etmektedir.

Pencereler dilimli kemerli

Yapıya yuvarlak kemerli bir kapıdan girilir. Güneybatı kısımda dikdörtgen formlu, demir parmaklıkla kapatılmış bir bodrum katı yer alır. Zemin kata beş basamaklı bir merdivenle çıkılır. Bu katın kare planlı kapı ve pencere açıklıkları, yuvarlak kemerlidir. Zemin katın iç mekan duvarlarında derin nişler yapılmıştır. Üst örtüsü ahşap hatıllıdır. Güneybatı kanadın üst katı, cumbalı olup bu katın pencereleri dilimli kemerlidir. Bu kısma sonradan konsollarla taşınan demir parmaklıklı balkon eklenmiştir. Pencereleri ahşapla kaplanmıştır.

Üst örtü ahşaptan yapılmış

Güney kanatta sivri kemerli, basamaklarla çıkılan eyvan kısmı yer almaktadır. Eyvana dikdörtgen ve dilimli kemerli derin nişler yapılmıştır. Eyvanın sağında ve solunda mekanlar konumlanmıştır. Eyvanın solundaki mekanın, girişi yuvarlak kemerlidir. Mekanın iç kısmında derin nişler açılmıştır. Avluya bakan pencere açıklıkları ise yarıya kadar demir parmaklıklıdır. Eyvanın sağındaki mekana basamaklarla çıkılmaktadır. Bu kısımdan güneybatı da yeralan üst kata geçiş sağlanmaktadır. Yine bu kısmın güneydoğusunda merdivenlerle inişin sağlandığı alt bodrum kata giriş kısmı yer alır. Üst örtüsü ahşap hatıllıdır.

Zemin bazalt taştan oluşmakta

Avlunun doğu kanadında; sivri kemerli bir eyvan, üst kata geçişin sağlandığı merdivenler ve bir mekan yer alır. Buradaki basamaklarla üst kattaki eyvana geçiş sağlanmaktadır. Eyvanın sağında ve solunda mekanlar yer almaktadır. Üst örtüsü ahşap hatıllı, yerler sonradan döşenmiştir. Eyvan kemerinin iki yanında dilimli kemerli nişlidir. Eyvanın kuzey doğusunda yuvarlak kemerli bir girişi olan küçük bir mekan bulunmaktadır. Kuzey kanadın da sonradan eklenmiş zemin + 1 kattan oluşan betonarme bir yapı inşa edilmiştir. Avlunun dış duvarı yüksek tutulmuş, zemini bazalt taştan döşenmiş, ortaya oval bir havuz ve üstü kapatılmış bir kuyusu kondurulmuştur.

Mehmet Uzun Evi

Cemal Yılmaz mahallesinde bulunan yapı, kesme bazalt taştan inşa edilmiş, zemin + 2 kattan oluşmaktadır. Güney kanat, zemin + 1 kattır. Diyarbakır sivil mimarisinin güzel örneklerindendir.

Merkezi bir avlu etrafında konumlanan birimlerden oluşur. Yapıya güneyden basık kemerli bir kapıdan girilmektedir. Güney kanadı kemerli bir eyvandan ve basık kemerli bir mekandan oluşmaktadır. Birinci katta doğu duvarına yaslanan bazalt merdivenlerle çıkılır. Birinci katta iki gözlü bir eyvan, eyvanın gerisinde ve doğusunda lale bezekli basık kemer kapılı birer mekan mevcuttur.

Yapı tahrip edildi

Mekanların avluya ve eyvana açılan pencereleri vardır. Bu mekanlar, sokakta kabaltının üstüne denk gelmektedir. Eyvan zemini çökmüştür. Batı kanat zemininde, kapatılmış iki kemer izi ve bir küçük mekan yer almaktadır. Birinci kata, kuzey duvarına yaslanan merdivenle çıkılmaktadır. Birinci katta, üçer pencereli iki mekan yer alır. Kuzeydoğu köşede bodrum olup üzerine betonarme bir birim eklenmiştir. Sur'da yaşanan çatışmalarda yapı tahrip edildi. (Sürecek)

Editör: TE Bilişim