Ahmet SÜMBÜL / Yazı Dizisi (27)
DİYARBAKIR - Anıtsal değerde bulunan kültürel envanterimiz arasında dini, tarihi ve askeri yapıların yanı sıra en önemli eserler ise birbirinden değerli sivil mimari örneği yapılardır. Bu yapıların büyük bir kısmı yıkılırken, halen Cevatpaşa, Lalebey, Camii Kebir gibi mahallelerde bu yapılar bulunmakta ve hepsi tescillenmiş durumda.
500 yıllık anıtsal yapı
Cevatpaşa mahallesinde bulunan bu anıtsal yapı, bodrum + zemin katlı olup düzgün kesme bazalt taştan inşa edilmiştir. Yapının dış cepheleri orijinalliğini korumaktadır. İç kısmı ve dış cephe duvarları boyanan yapının üst örtüsü betonarmedir. Avlu zemininin bir kısmına beton dökülmüş ve betonarme yapılar eklenmiştir. Güneyde yer alan giriş holünün duvarı fayansla döşenmiştir.
Bazalttan Taş Basamaklar
1527-1528 tarihlerinde inşa edilen bu yapıya yuvarlak kemerli kapı girişinden uzunca bir hole geçilmektedir. Kesme bazalt taş döşeli avlunun güney kanadının zemin katında, giriş holünün sağındaki beşik kemerli eyvan beton ile kapatılarak mekan haline getirilmiştir. Mekanın solunda yer alan yuvarlak kemerli eyvan yapısı da kapatılıp mutfak haline dönüştürülmüştür. Güney kanadının birinci katına betonarme bir yapı eklenmiştir. Kuzey kanadın bodrum katına giriş güneybatıdan, merdiven altından, kesme bazalt taş basamaklarla sağlanmaktadır. Buradaki pencereler dikdörtgen formlu ve demir parmaklıklıdır. Üst örtüsü ahşap hatıllı olan kuzey kanadın zemin katına kesme bazalt taş basamaklarla çıkılmaktadır.
Dilim Kemerli Pencereler
Bu katta yer alan mekanın basık kemerli kapı açıklığı, avluya bakan pencere açıklıkları ve kapı üzerindeki pencere açıklığı dilimli kemerlidir. Üst örtüsü taş konsollarla taşınan yapı düz damlıdır. Doğu kanadın bodrum katına giriş kuzeydoğudan kesme bazalt taş basamaklarla sağlanmaktadır. Buradaki pencere açıklıkları demir parmaklıklıdır. Üst örtüsü betonarme olan doğu kanadının zemin katına kuzeydoğudan basamaklarla çıkılmaktadır. Burada yuvarlak kemerli kapı açıklığı olan, avluya bakan pencere açıklıkları yuvarlak kemerlidir. Güneydoğuda yer alan yuvarlak kemerli kapı aralığından, sonradan eklenmiş betonarme yapıya geçiş sağlanır.
Sivil Mimariye Güzel Bir Örnek
Maliyeye ait olan bu bina, Cami Kebir Mahallesinde bulunmakta. Tamamen bazalt taştan inşa edilen yapı, güney ve batı olmak üzere iki kanatlı ve zemin + 1 katlıdır. Diyarbakır geleneksel sivil mimarisinin güzel örneklerinden biridir. Yuvarlak kemerli ahşap bir kapıdan, dikdörtgen planlı geniş bir avluya geçilmektedir. Giriş kapısının üzerinde taş konsollara oturan saçak kısmı yer almaktadır. Yapı, avlunun etrafında güney ve batı olmak üzere iki kanattan oluşmaktadır.
Bazalt Taş Döşeli Avluya Sahip
Avlu zemini bazalt taş döşelidir. Avlunun ortasında çardakla örtülü bir havuz bulunmaktadır. Yapının güney kanadının zemin katında yuvarlek kemerli pencerelere sahip bir mekan ve bu kanadın batı köşesinde ortada bir sütuna oturan iki gözlü, yuvarlak kemerli bir eyvan bulunmaktadır. Güneybatı köşede yer alan merdivenle birinci kat eyvanına çıkılmaktadır. Eyvan yuvarlak kemerlidir. Eyvanın doğusunda, duvarlarında nişler bulunan iki mekan yer almaktadır. Mekan pencereleri dilimli kemerlidir. Köşedeki mekanın sokağa bakan ve iki taş konsolla taşınan bir cumbası bulunmaktadır.
Geometrik Bezemelerle Süslü Yapı
Düzgün kesme bazalt taştan inşa edilen yapı, mahzen + 2 kattan oluşmaktadır. Yuvarlak kemerli bir kapıdan avluya geçilmektedir. Avlunun doğusu ve güneyinde yapının orijinal dokusun korumuştur. Yapının doğu kanadı, bodrum + zemin + 1 kattan oluşmaktadır. Zemin katta bulunan mutfağın içinden bodruma geçilmektedir. Mutfağın üzerinde basık kemerli geçişi olan bir oda, odanın avluya bakan kısmında ise dikdörtgen formlu üç pencere bulunmaktadır. Avlunun güneyinde bulunan oda betonarme duvarlarla bölünüp mutfak olarak kullanılmıştır. Yapının üst örtüsünün betonarme, avlu zemininin ise orijinal olduğu gözlenmiştir. Konutun kapı kemerinin üstünde ve pencere aralarında cas bezeme tekniği kullanılarak geometrik bezemeler yer almakta.
Orijinal Avlu Zeminli
Cevatpaşa mahallesinde bulunan bu anıtsal yapıya, basık kemerli bir kapıdan avluya girilmektedir. Orijinal avlu zemininin ortasında, bir platform içinde, oval bir havuz ve bir kuyu bulunmaktadır. Yapı, geniş bir avlunun etrafına inşa edilmiştir. Birinci kata geçiş, avlunun doğu duvarındaki bir merdivenle sağlanmaktadır. Birinci kattaki odaya basık kemerli, üçgen bezekli, bir kapı aracılığı ile geçilmektedir. Bu odanın, avluya bakan üç dikdörtgen penceresi bulunmaktadır. ikinci kata geçiş avlunun batısında duvar içindeki gizli merdivenden geçilerek sağlanmaktadır. Buradan, sağında ve solunda odaların yer aldığı bir eyvana ulaşılmaktadır. Ancak eyvan kemerinin içi doldurulmuş ve küçük bir kapı geçişi bırakılmıştır.
Yonca kemerli nişler
Batıdaki odanın 2, doğudaki odanın 4 adet penceresi bulunmaktadır. Yonca kemerli olan oda pencereleri avluya bakmaktadır. Avlunun doğusunda yuvarlak kemerli bir eyvan, eyvanın içinde 9 yonca kemerli niş yer almaktadır. Avlunun güneyi zemin + 1 katlı olarak inşa edilmiştir. Zemin katta iki eyvan bulunmaktadır. Kapı yapısı bozulmuş olan birinci kata ise gizli kemerli bir merdivenden çıkılmaktadır. Betonarme ile döşenen bu katın pencerelerinde 4 adet yonca kemer görülmektedir. Güney kanattaki eyvanın bitişiğinde yer alan odanın pencere ve kapısı doldurularak sokağa açılmış ve burası bir bakkala dönüştürülmüştür.
Dış cephesi orijinalliğini korumuş
Özel mülkiyet olan Cevatpaşa mahallesindeki bu yapı, düzgün kesme bazalt taştan inşa edilmiştir. Güney kanadı bodrum + zemin, kuzey kanadı bodrum + zemin katlı ve üst kısmı betonarme, batı kanadı ise zemin katlı ve üst kısmı betonarme olarak inşa edilmiştir. Yapının iç kısmı ve dış cephesi orijinalliğini korumuş, ama iç kısımları kısmen betonarmedir. Yuvarlak kemerli kapı girişinden, kesme bazalt taş döşeli, kare formlu havuzu olan avluya geçilmektedir. Güney kanadın bodrum katına güneydoğuda yer alan kesme bazalt taş basamaklarla geçiş sağlanmaktadır.
Orijinal ahşapla kapatılmış
Dikdörtgen formlu pencere açıklıkları bulunan bodrum, iç içe iki mekandan oluşmakta ve iç kısımda bir kuyu yer almaktadır. Zemin katında sivri kemerli bir eyvan bulunan yapının eyvanının sol tarafında ve gerisinde derin nişler bulunmaktadır. Bu nişlerden biri orijinal ahşapla kapatılmıştır. Eyvanın sağ tarafında yer alan mekanın avluya bakan pencereleri yuvarlak kemerli ve demir parmaklıklıdır. Kuzey kanadın bodrum katına, kuzeybatıdan basamaklarla inilmektedir. Bodrum katı, iç içe geçişin sağlandığı mekanlardan oluşmaktadır. Buradaki pencereler dikdörtgen açıklıklıdır.
Taş Basamaklarla Çıkılıyor
Kuzey kanadın zemin katına, kesme bazalt taş basamaklarla çıkılır. Sivri kemerli giriş eyvanının iki yanında, yuvarlak kemerli pencerelerin yer aldığı mekanlar bulunmaktadır. Yapının üst katına betonarme bir kat eklenmiştir. Batı kanadın zemin katının ortasında, sivri kemerli bir eyvan yer almaktadır. Eyvanın dış cephesinde, iç kısmında sağ ve sol tarafta nişler bulunmaktadır. Batı tarafa bakan duvarı tamamiyle tuğla ile örülü yapının üst örtüsü betonarmedir. Bu kısmın sağ tarafında, yuvarlak kemerli penceresi bulunan bir mekan mevcuttur.
Kapı kemerinin üzerinde geometrik bir bezeme yer almaktadır. Ayrıca eyvan kemeri ile pencere arasında da bir kitabe bulunmaktadır. Eyvanın avluya bakan cephesinde, kare bir pano içerisinde, kanatlı aslan figürleri yer almaktadır. Kuzeybatı cephesi, betonarme zemin + 1 kat olarak inşa edilen yapının doğu cephe duvarında derin bir niş mevcuttur.
Zemini Betonla Döşenmiş
Anıtsal değerdeki bu yapı Cevatpaşa mahallesi Çubukçu sokakta bulunmakta. Düzgün kesme bazalt taştan inşa edilen yapının, üst katı betonarme olan güney kanadı bodrum + zemin, yine üst katı betonarme olan doğu kanadı ise bodrum + zemin katlı olarak inşa edilmiştir. Yapının güney ve doğu cephesi orijinalliğini korumuştur. Mekanların zemin kısmı betonla yeniden döşenmiş, üst örtüleri yenilenmiş ve kuzey duvarı da tuğla ile örülmüştür.
Yuvarlak kemerli pencere açıklığı var
Kapı açıklığından beton döşeli avluya geçilmektedir. Avlunun güney kanadındaki bodrum katına kesme bazalt taş basamaklarla inilir. Üst örtüsü ahşap hatıllı olan bodrum katındaki pencere açıklıkları dikdörtgen formludur.Yapının zemin katına kesme bazalt taş basamaklarla çıkılır. Sivri kemerli eyvanın sol tarafında yuvarlak kemerli pencere açıklığına sahip bir mekan yer alır. Doğu kanadın bodrum katına giriş kuzey doğudan, kesme bazalt taştan yapılmış basamaklarla sağlanmaktadır. Buradaki pencere açıklıkları dikdörtgen formlu ve üst örtüsü ahşap hatıllıdır. Basamaklarla çıkılan zemin kattaki sivri kemerli eyvan kapatılmıştır. Mekanın avluya bakan pencere açıklıkları yuvarlak kemerlidir. Ayrıca yapının üst katında betonarme bir eklenti yer almaktadır.
En iyi örneği yansıtmakta
Yine aynı sokakta yer alan anıtsal bu yapı da düzgün kesme bazalt taştan inşa edilmiştir. Güney kanadı zemin + 1, kuzey kanadı zemin, doğu kanadı bodrum + zemin + 1 kattan oluşmaktadır. Kuzey kanadın zemin katının üzeri betonarmedir. Yapı, geleneksel Diyarbakır sivil mimari özeliklerini yansıtmaktadır. Yuvarlak kemerli kapıdan uzunca bir hole geçilir. Holün solunda kesme bazalt taş döşeli , havuzu avlu kısmına geçilir. Yapının güney kanadının zemin katında sivri kemerli, iki yanında ve gerisinde derin nişlerin yer aldığı eyvan kısmı bulunur. Eyvanın solunda yuvarlak kemerli pencere açıklıklarının olduğu bir mekan yer alır. Birinci kata güneybatıdan kesme bazalt taş basamaklarla çıkılır. Bu katın sivri kemerli eyvanı kapatılıp pencere açıklığı oluşturularak mekan haline getirilmiştir.
Sonradan betonarme kat eklenmiş
Solda yuvarlak kemerli ferforjeli pencere açıklığı bulunan bir mekan yer almaktadır. Basamakların alt kısmındaki güneybatı cephe duvarında iki yanı sütuncelerle sınırlandırılmış sivri kemerli, derin bir niş ile sağ tarafında daha küçük boyutlu derin bir niş bulunmaktadır. Kuzey kanadın zemin katında bir banyo ve tuvalet yapısı yer alır. Yapının üst katına sonradan betonarme bir kat daha eklenmiştir.
Giriş eyvanı ahşapla kapatılmış
Doğu kanadın bodrum katına giriş kuzeyde yer alan banyo yapısının iç kısmından kesme bazalt taş basamaklarla sağlanılır. Burada zemin katına basamaklarla çıkılır. Zemin katında iki mekan bulunur ve bu mekanların sivri kemerli giriş eyvanı ahşapla kapatılmıştır. Avluya bakan pencereleri yuvarlak kemerli derin nişler içerisine alınmıştır. Yapının üst örtüsü taş konsollarla taşınan betonarme düz damlıdır. (Sürecek)
