Ahmet Sümbül / Yazı Dizisi (33)

DİYARBAKIR - Sur'un Cami-i Kebir ve Ziya Gökalp mahallelerinde bulunan anıtsal değerdeki sivil mimari örneği taş yapıların bir çoğu halen ayakta. Ancak gerekli müdahalelerin zamanında yapılmamasından kaynaklı, bazı anıtsal yapılar tamamen yıkılmış ve temelleri üzerine betonarme binalar inşa edilmiş. Bunlardan ancak temel taşlarını görebiliyoruz. Bazı anıtsal yapılar ise zamanında gerekli müdahale yapıldığı için özgün yapısını korumakta. Bu yapılardan bazıları şunlar:

4 ayrı bloktan oluşan anıtsal yapı

Cami-i Kebir mahallesi Kara Ozan sokakta yer alan bu anıtsal yapı dört ayrı bloktan oluşmakta. Tamamen düzgün kesme bazalt taştan inşa edilmiş olan yapı, avlu etrafında dört kanattan oluşmaktadır. Yapının güney kanadı zemin katlı, kuzey kanadı bodrum+zemin katlı, batı kanadı zemin + 1 katlı, doğu kanadı ise bodrum + zemin + 1 katlıdır. Yapı, oldukça bakımsız durumdadır. Onarımının yapılması gerekmektedir.

19. yüzyıldan kalma

Yapının iç kısmı boyanmış, sıvaları dökülmüştür. Eyvan duvarında çatlamalar görülmekte ve duvarların sıvaları dökülmüştür. Yapının bazı pencere açıklıkları beton veya tuğla ile kapatılmıştır. Üst örtüsü yenilenmiştir. 19. yüzyılda inşa edilen bu anıtsal yapının ana giriş kapısı 8 No'lu giriş olup, 6,10 ve 12 No'lu kapıları tali kapılardır. Yapı, ortada büyük kare bir avlunun etrafında dört kanattan oluşmaktadır.

Süs havuzlu, taş döşeli avlulu

Yöresel yapı malzemeleri kesme bazalt taş, yonu taş ve ahşap malzeme ile yığma yapı tekniğinde inşa edilmiştir. Bazalt taş döşeli avluda bir süs havuzu yer almaktadır. Yapı, doğu ve batı kanatta iki katlı, kuzey kanatta bodrum kat üzerine bir katlı, güney kanatta ise iki sivri kemer ve yuvarlak taş sütundan oluşan tek katlı eyvan bölümünden oluşmaktadır.

Ahşap pencerelere sahip

Yapının sokak cephesinde alt katta; kemerli giriş kapıları, taş desteklere oturan ahşap çıkması, dikdörtgen formlu demir parmaklıklı ahşap pencereleri bulunmaktadır. Yapının çatısı, kiremit üst örtülü ahşap kırma çatılı bir anlayışta inşa edilmiştir. Diyarbakır'da sıklıkla görülen avlulu evlerine güzel bir örnek teşkil etmekte. Avlu etrafında yer alan evlerde, bazen 4-5 aile birden kalıyordu.

Duvar Örgüsü Cephelere Yansıtılmış

Avlu cephelerinde pencereler düz lentolu, dikdörtgen formlu yapılmış, bazı pencerelerde alt, üst başlık ile söve taşlarının dış cephe duvar hattından dışa diş yapılarak detaylandırıldığı, ayrıca yapı köşelerinde düzgün kesilmiş taş malzeme ile duvar örgüsünün cephelerde yansıtıldığı görülmektedir. Yapının eyvan mahalli kemer yüzeylerinde cıs motifleri vardır. Eyvan duvarları boyanmıştır. Eyvan üzerinde yer alan betonarme saçaklar altında taş destekler bulunmaktadır.

Betonlaşma özgün dokuya zarar vermiş

Cami-i Kebir mahallesi Pirinççiler sokakta yer alan bu yapı, kesme bazalt taştan inşa edilmiş, batı ve doğu kanadı zemin + 1 kattan oluşmaktadır. Anıtsal değerde olan bu yapının batı cephesi ve doğu kanadının birinci katı orijinalliğini korumakta, ancak eklenen betonarme eklentilerle özgün dokuya zarar verilmiştir.

Bir bölümü kıraathane olarak kullanılmakta

Yapıya ikiye bölünmüş araya tuğladan bir duvar çekilmiştir. Batı kısmı kahvehane olarak kullanılmakta duvarlarda ve doğu kanat merdivenin alt kısmında çatlamalar görülmektedir. Yapıda betonarme eklentiler yer almaktadır. Batı cephesi kıraathane olarak kullanılmaktadır.

Bazalt taşlı merdivenleri bulunuyor

Batı kanadın zemin kat eyvan kısmı kapatılmıştır. Birinci kata kesme bazalt taş basamaklarla çıkılmaktadır. Bu katın sivri kemerli eyvanı kapatılmış, avluya bakan cephelerinde yuvarlak kemerli derin nişler içerisine alınmış pencere açıklıkları bulunmakta, eyvanın gerisinde betonarme bir mekan daha yer almaktadır.

Zemini taştan avlu

Doğu kanadın zemin katında yer alan mekanın duvarları betonarmedir. Üst kata betondan basamaklarla çıkılmakta, birinci katın avluya bakan yuvarlak kemerli pencere açıklıklarının üstünde castan bezemeler yer almaktadır. Üst örtüsü taş konsollarla taşınmaktadır. Avlu kesme bazalt taş olup doğu kanatta yer alan zemin katın bir bölümünü içine aldığı oval bir havuzu bulunmaktadır.

Orijinal yapısı tamamen yok edilen yapı

Cami-i Kebir mahallesi Müze sokakta yer alan bu anıtsal yapı, günümüzde tamamen yok edilmiş ve yerine 2 katlı betonarme bina yapılmıştır. Anıtsal yapının orijinal yapısı tamamen yok edilmiştir. Yapının bazalt taştan yapılmış temel duvarları gözle görülürken, birinci kattan itibaren bina tamamen yıkılmış ve betonarmeye çevrilmiştir. Yapının inşa tarihi konusunda bir bilgi bulunmamakta.

Tamamen yok edilen anıtsal yapı

Cami-i Kebir mahallesi Telgrafhane sokak, 18 numarada yer alan başka bir anıtsal yapı da aynı şekilde sahip çıkılmadığı için tamamen yıkılarak yok edilmiştir. Bu anıtsal yapının yerinde şu anda 2 katlı bir betonarme bina bulunmakta. Özgün yapısı tamamen yok edilen yapının temel taşları halen görülmekle birlikte, yapının ayakta kalması için bu güne kadar herhangi bir müdahalede bulunulmamış ve anıtsal bu yapı artık tarihe karışmıştır.

Dış cephesi orijinalliğini korumuş

Cami-i Kebir mahallesi Müze sokak No: 25'te bulunan bu anıtsal yapı, kesme bazalt taştan inşa edilmiş. Yapının güney ve kuzey kanadı zemin + 1 kattan oluşmaktadır. Yapının dış cephesi orijinalliğini korumaktadır. Basık kemerli kapıdan, bazalt taş döşeli avluya geçilmektedir. Güney kanadın zemin katın sol tarafında, tek sütun üzerine oturan iki kemer ile taşınan eyvan ile sağ tarafta bir mekan yer almaktadır. Üst kat pencereleri yuvarlak kemerli olup ferforjelidir.

Pencereler yuvarlak kemerli

Birinci kata geçiş veren basamaklar yarım kemer üzerine yükselmektedir. Kuzey kanadın zemin katında, bir eyvan ve bir mekan yer almaktadır. Birinci kata geçiş veren basamaklar kemer üzerine yükselmektedir. Pencereler yuvarlak kemerli demir ferforjelidir. Bu katın dışarıya cephe veren cumbası bulunmaktadır. Batı kanadın cephelerinde dilimli kemerli pencere açıklığı olup üst tarafında kare açıklıklı pencereler yer almaktadır. Bu kanadın batı cephesi sokağa örtme vermektedir.

Betonarmeler yapıya zarar vermiş

Ziya Gökalp mahallesi Yeşil sokakta yer alan bu anıtsal yapı, düzgün kesme bazalt taştan inşa edilmiş, "L" planlıdır. Yapının, güney ve batı kanadı zemin + 1 kattan oluşmaktadır. Yapının güney kanadında bazalt ve kalker taşları birarada kullanılmıştır. Yapının dış cepheleri orijinalliğini korumakla birlikte yapılan betonarme eklentiler, dokuyu bozmuştur. Yapıda betonarme eklentiler görülmektedir.

Avluda dikdörtgen yapılı havuza sahip

Maliye hazinesine ait olan bu anıtsal yapının üst örtüleri yenilenmiş, duvarları boyanmış, sıvaları dökülmüştür. Yapının aynı cephede iki tane yuvarlak kemerli üzerinde taş konsollara oturan saçak kısmı bulunan giriş kapısı yer almaktadır. Güney kanadın zemin katı bir eyvana sahiptir. Eyvan cephelerinde, derin nişler, ortasında dikdörtgen bir havuz vardır. Eyvanın gerisine betonarme bir mekan eklenmiştir.

Sivri kemerli eyvana sahip

Sağ tarafında yer alan sivri kemerli eyvan kapatılarak mekan haline getirilmiştir. Birinci kata geçiş kuzeydoğuda yer alan basamaklarla sağlanmaktadır. Bu kısmın tek sütun üzerine oturan sivri kemerli eyvanı bulunmaktadır. Eyvanın gerisinde ve sağında mekanlar yer almaktadır. Pencereleri dilimli kemerli olup demir parmaklıklıdır.

Arap harfleriyle yazılı kitabesi mevcut

Eyvanın sol tarafında yer alan kapının yanında dilimli kemerli derin bir niş olup bu kapının üzerinde bitkisel bezemeler ile Arap harfleriyle yazılmış bir kitabe bulunmaktadır. Batı kanadın zemin katında yer alan sivri kemerli iki eyvan açıklığı ahşapla kapatılarak mekan haline getirilmiştir. Sol tarafta bulunan yuvarlak kemerli eyvanın sağında bir mekan, gerisinde ise birinci kata çıkışı sağlayan basamaklar yer alır.

Renkli taşlardan dilimli kemeri bulunuyor

Birinci kata aynı zamanda kuzeybatıdan geçiş sağlanan merdivenlerlede ulaşılabilmektedir. Bu katta yer alan eyvan ahşapla kapatılmıştır. Gerisinde iki renkli taşlarla yapılmış dilimli kemerli derin bir niş açılmıştır. Eyvanın sağ ve sol tarafında; duvarları sonradan betonarme olarak yenilenmiş, mekanlar yer almaktadır. Pencere açıklıkları, yuvarlak kemerli derin nişler içine alınmıştır. (Sürecek)

Editör: TE Bilişim