Ahmet SÜMBÜL / Yazı Dizisi (34)
DİYARBAKIR - Kültür envanterinde yer alan anıtsal yapıların yoğun olarak bulunduğu Ziya Gökalp mahallesindeki bazı yapılar özgünlüğünü korurken, birçoğu ise bakımsızlık ya da mülk sahiplerinin terk etmesi sonucu tahrip olmuş durumdadır. Ayakta kalan bazı yapılar ise değişik amaçlar için kullanmakta.
Üç cepheden oluşan anıtsal yapı
Ziya Gökalp mahallesi Artıklar sokakta bulunan anıtsal yapı, kesme bazalt taştan inşa edilmiş. Kuzey kanadı zemin + 1, güney kanadı zemin, doğu kanadı zemin kattan ibarettir. Üst katı betonarmedir. Yapının kuzey cephesi orijinalliğini korumaktadır. Diğer cepheler daha geç bir dönem aittir. Yapının iç ve dış kısmı boyanmış ve betonarme eklentiler yapılmıştır. Merkezi bir avlu etrafında konumlanmış üç cepheden oluşmuştur. Basık kemerli kapı girişi vardır. Kapıdan; sol tarafında derin bir nişi, sağ tarafında bir mekan bulunan ve kemerlerle ayrılmış giriş eyvanına geçilir.
Ahşap cumbalara sahip
Kare pencere açıklıkları bulunan yapının zemin katına, kesme bazalt taş basamaklarla çıkılır. Güneybatısında dilimli kemerli derin bir niş yer alan eyvan kısmı bulunmaktadır. Eyvanın gerisinde dilimli kemerli pencerelere sahip mekanlar yer almaktadır. Güneydoğuda yer alan mekanın sokağa cephe veren yüzü ahşap cumbalıdır. Bu katta yer alan pencere, kemer ve nişler cas bezemelidir. Kuzey kanadın zemin katında, sivri kemerli bir eyvan bulunur. Kanadın sağ tarafındaki; basamaklarla çıkılan mekan ise yuvarlak kemerli pencereleridir. Eyvan kısmındaki kapı dışarıya geçiş vermektedir. Avlu kısmı kesme bazalt taş döşelidir.
Orijinalliğini koruyan anıtsal yapı
Sülüklü sokakta yer alan bu anıtsal yapı, zemin + 1 kattan oluşmakta. Kesme bazalt taştan inşa edilmiştir. Yapı genel itibariyle orijinalliğini korumuştur. Yapının bazı pencereleri tuğla ile kapatılmış, duvarları boyanmış, sıvaları dökülmüştür. Yapıya betonarme eklentiler yapılmıştır. İki konuttan oluşan yapının birinci konutu avlunun etrafında "L" planlı olarak konumlanmıştır. Yapının güney kanadında sivri kemerli bir eyvan yer alır. Eyvanın bir duvarında dikdörtgen formlu derinnişlerle kaplıdır. Üst katında yuvarlak kemerli pencere açıklıklarının olduğu bir mekan yer almaktadır. Pencerelerden dördü tuğla ile kapatılmıştır. Üst örtüsü ahşaphatıllı, düz damlıdır.
Mekanlar avlunun etrafına yerleştirilmiş
Anıtsal yapının ikinci konuta giriş ise yuvarlak kemerli bir açıklıktan sağlanmaktadır. Buradan bir hole, ardından yapının yuvarlak kemerli ana girişine geçilmektedir. Mekanlar avlunun etrafına yerleştirilmiştir. Güney kanadı zemin + 1 katlıdır. Zemin kısmında yer alan iki gözlü eyvan sonradan kapatılarak mekan haline getirilmiştir. Güney batı tarafında bir tuvalet yapısı yer almaktadır. Üst kata geçiş, güneydoğuda yer alan bir mekandaki merdivenlerle sağlanmaktadır. Bu kısımda iki mekan yer almaktadır. Güneye bakan pencere açıklıkları yuvarlak kemerlidirler.
Yuvarlak kemerli pencereler
Doğu kanadı bodrum + 1 katlıdır. Bodruma geçiş kuzeydoğu kısımda yer alan küçük bir mekandan basamaklarla inilerek sağlanmaktadır. Zemin katın pencereleri yuvarlak kemerli olup pencerelerden biri kapatılmıştır. Doğu duvarı yapıyı ikiye bölmüş ve üst kısmına sonradan tuğla eklenerek, diğer tarafa başka bir mekan oluşturmuştur. Zemini betonarmedir. Kuzey kanatta sonradan eklenmiş betonarme tek katlı bir mekan bulunmaktadır.
Günümüzde Kafe Olarak Kullanılmakta
Ziya Gökalp mahallesi Artıklar sokakta bulunan ve günümüzde cafe olarak kullanılan bu yapı düzgün kesme bazalt taştan inşa edilmiş, doğuda zemin + 1,batıda ve kuzeyde bodrum + zemin + 1 kattan oluşmaktadır. Yapının doğu ve kuzey kanadı orijinal olmakla birlikte iç kısımları tamamen betonarmedir. Yuvarlak kemerli derin kapıdan giriş eyvanına, oradan da ortasında havuz bulunan avluya girilmektedir. Doğu kanadın zemin katında, yuvarlak kemerli bir eyvan, eyvanın sağında yuvarlak kemerli kapı ve pencerelerin bulunduğu bir mekan bulunmaktadır. 1. katın dışarıya bakan pencereleri, yuvarlak kemerli derin nişler içine alınmıştır. Batı kanadı daha geç bir döneme ait olup ön cephesi yuvarlak kemerli bir girişli ve yuvarlak kemerli pencerelidir. Kuzey kanadın bodrum kat, zemin kat ve birinci kat pencereleri yuvarlak kemerlidir. 1.katın dışarıya bakan ferfojeli küçük bir balkonu bulunmaktadır. Güney kanadı çevreleyen duvar betonarmedir.
Diyarbakır ev mimarisine güzel bir örnek
Aynı mahallenin Gökalp sokağında bulunan bu yapı, yöresel malzeme olan kesme bazalt taştan bodrum + zemin kat olarak inşa edilmiştir. İç avlulu olan yapı düz damlıdır. Yapı geleneksel Diyarbakır ev mimarisine güzel bir örnek teşkil etmektedir. Konutun cepheleri orijinalliğini korumuştur. Terk edilmiş olduğundan oldukça bakımsız kalmıştır. Kapı ve pencere ahşapları kırılmıştır. Girişten kare planlı, kesme bazalt taş döşeli, ortasında dikdörtgen formlu havuzu bulunan avluya geçiş sağlanmaktadır. Avlunun güney kanadında yer alan zemin kata basamaklarla çıkılmaktadır. Zemin katın sağ ve solunda, dilimli kemerli pencere açıklıkları ve içlerinde derin nişlerin ile birer mihrapçığa sahip mekanlar yer almaktadır.
Düz Toprak Damlı
Eyvanın iki yanında ve gerisinde derin nişler yer almaktadır. Eyvan kemerinin ortasına, dilimli bir aydınlık penceresi açılmıştır. Eyvanın hemen solunda yuvarlak kemere oturan ikinci bir eyvan daha yer almaktadır. Üst örtüsü ahşap hatıllıdır. Yapının kemer ve alınlık kısımlarında geometrik ve bitkisel cas bezemelidir. Yapının üst örtüsü konsollar üzerine taşınan düz toprak damlıdır.
"U" Planlı Anıtsal Yapı
Ziya Gökalp mahallesiKırkdirek sokakta yer alan bu anıtsal yapı, merkezi avlu etrafında "U" şeklinde konumlanmış, güney, doğu ve batı kanatlardan oluşmaktadır. Kesme bazalt taştan inşa edilmiştir. Yapıya giriş, güney kanattan sağlanmaktadır. Bu kanadın doğusunda küçük bir mekan bulunmaktadır. Doğu mekan zemin + 1 katlıdır. Zeminde sağda bir mekan, solda ise basık kemerli girişi bulunan bir başka mekan yer almaktadır. Birinci kata çıkış merdivenlerle sağlanmaktadır. Burada; solda özgün dokusunu korumuş bir oda, sağda ise sonradan eklenmiş betonarme bir mekan mevcuttur. Batı kanatta avluya bakan, ayrı girişleri olan iki mekan mevcuttur. Avlu kesme bazalt taş döşelidir.
Özgün yapısı yıkılıp betonarme bina yapılmış
Ziya Gökalp mahallesi Lale sokakta yer alan bu yapı, zemin + 1 katlı olup bazalt taştan inşa edilmiştir. Güney kanadı özgün dokusunu korumuş ve iyi durumdadır. Kuzey kanat tamamen yenilenmiş. Yapıya giriş doğudan sağlanmaktadır. Avlunun doğusunda girişin sağlandığı bölüm yuvarlak bir kemerle avluya açılmaktadır. Batıda ise yüksek bir avlu duvarı bulunmaktadır. Kuzey kanadında özgün yapı yıkılmış, yerine modern betonarme bir yapı yapılmıştır.
Kesme bazalt döşeli avlu
Güney kanadı, bodrum+zemin kattan oluşmaktadır. Bodrum; doğuda ve batıda iki girişi bulunan, iki mekandan oluşmaktadır. Zemin katta bir sütunla birbirinden ayrılan, iki gözlü eyvanbulunmaktadır. Eyvanın gerisinde dilimli kemerli bir kör niş, nişin iki yanında ise iki mekan yer almaktadır. Güney kanadın avluya bakan cephesi altı adet, yuvarlak kemer pencerelidir. Avlu kesme bazalt taş döşelidir. Avlunun ortasına, yenilenen dikdörtgen bir havuz kondurulmuştur.
Ziya Gökalp mahallesiPuşucu sokakta yer alan bu anıtsal yapı merkezi avlu etrafında "U" planlı ve kesme bazalt taştan inşa edilmiştir. Yapı, özgün dokusunu günümüze kadar korumuştur. Ancak kısmi tahribatlar söz konusudur. Avlu zemini yer yer betonla kaplanmıştır. Kuzey kanatta kapı girişi bulunmaktadır. Girişin sağında ve solunda mekanlar mevcuttur. Girişin solunda avluya bakan basık kemerli bir kapı ve iki adet dikdörtgen penceresi bulunan bir mekan, sağında ise sivri kemerli girişi bulunan ocak nişinin yer aldığı mutfak kısmı mevcuttur.
Çiçek ve ay yıldızlı motifler
Güney kanatta sivri kemerli, tek gözlü bir eyvanın gerisinde ve solunda mekanlar mevcuttur. Bu eyvanın altında bodrum katı (mahzen) bulunmaktadır. Doğu kanat bodrum + zemin kattan oluşmaktadır. Merdivenlerle inilen girişi ve üç adet parmaklıklı penceresi bulunmaktadır. Zemin kata ise merdivenlerle çıkılan girişten sonra holün iki yanında mekanlar mevcuttur. Doğu kanadın kuzeyinde bir bodrum daha yer almaktadır. Doğu kanadın dış mekan duvarlarında cas bezemeyle çiçek ve ay yıldız motifleri işlenmiştir.
Dikdörtgen havuzu bulunuyor
Güney kanattaki eyvanın gerisinde birbirine geçişi bulunan dört oda solunda ise bir katlı her katta iki odanın bulunduğu bir mekan bulunmaktadır. Solundaki mekanın birinci katına giriş kapısının üstünde alçı ile Besmele ve damla motifi içerisine bitkisel bezekler işlenmiştir. Avlunun batısında yüksek bir duvar yükselmektedir. Avlu zemini kesme bazalt taş döşelidir. Fakat bazı kısımları betonla kaplanmıştır. Avlunun ortasında dikdörtgen bir havuzu bulunmaktadır. Güney kanadının arkasında, girişi sokaktan olan bir arka avlusu vardır.
Özgün dokusu kısmen korunmuş
Ziya Gökalp mahallesi Sülüklü sokak No: 22'de bulunan bu yapının, merkezi avlu etrafında kuzey, güney, doğu ve batı kanatları mevcuttur. Giriş güneyden sağlanmaktadır. Yapı kesme bazalt taştan inşa edilmiştir. Konut; özgün dokusunu korumuş fakat güney ve doğu kanadına müdahaleler yapılmıştır. Doğu kanadında, zemin kat üstüne tuğla ile örülmüş bir kat eklenmiştir. Konutun avlusuna; kapı girişinden sonra, basık kemerli bir giriş eyvanından geçilmektedir. Avlu zemini, kesme bazalt taşlarla döşenmiştir.
Hayat ağacı bezemeler mevcut
Batı kanat zemin+1 katlıdır. Zemin kat iki mekandan oluşmaktadır. Birinci kata çıkış, kesme bazalt taş merdivenlerle sağlanmaktadır. Bu kat, iki mekandan oluşmaktadır. Bu iki mekan kapısının arasında; ferforjeli, yuvarlak kemerli, büyük bir pencere bulunmaktadır. Bu kanat cephesinde, yer yer silinmiş hayat ağacı ve cas bezemeler mevcuttur. Kuzey kanat bodrum+zemin kattan oluşmaktadır. Bodruma giriş batıdan sağlanmakta ve bodrum pencereleri ferforjelidir.
Yuvarlak kemerli pencereler
Yapının zemin katında, yuvarlak kemerli bir kapının yanısıra bir pencere büyütülerek ikinci bir kapı açılmıştır. Giriş holünün sağında ve solunda mekanlar yer alır. Bu mekanlara ait biri kapatılmış, altı adet ferforjeli yuvarlak kemerli pencere, avluya bakmaktadır. Bu kanadın dış cephesi, hayat ağacı ve cas bezemelerle süslüdür. Doğu kanadında, sivri kemeri ocak nişi bulunan mutfak mevcuttur.
(Sürecek)
