Ahmet SÜMBÜL Yazı Dizisi (46)
DİYARBAKIR - Sur ilçesinde birçok tarihi ve dini mekana sahip olan Alipaşa mahallesinde yer alan anıtsal değerdeki yapıların bir çoğu tahrip edilmiş durumda. Mahallenin Turistik Caddesi’ne bakan bölümündeki yapıların bir çoğu yıkılarak TOKİ tarafından yeni binalar inşa edildi. Alipaşa Mahallesi’nin henüz kamulaştırılmayan ve TOKİ'ye devredilmeyen bölümünde birçok anıtsal taş evler bulunmakta. Bu evlerden bazıları şunlar:
Alipaşa Mahallesi, Talu sokak, No: 4'te yer alan anıtsal yapı, düzgün kesme bazalt taştan bodrum + zemin kat olarak inşa edilmiştir. Binanın güney ve batı kanadının orijinal dokusu korunmuştur. Yapının güney kanattaki mekanların üst örtüsü ve zemini çökmüş durumdadır. Batı kanatta yer alan mekanların içi sıvanıp boyanmıştır.
Yapıya, kuzeyde bulunan basık kemerli bir kapıyla avluya geçişin sağlandığı bir koridordan girilmektedir. Avlunun güney kanadında basık kemer kapılı ve lento pencereli iki mekan bulunmaktadır. Batı kanatta sivri kemerli bir eyvan, eyvanın her iki tarafında ise birer lento penceresi bulunan mekanlar yer almaktadır. Avlu zemini bazalt taş döşeli yapının üst örtüsü içerden ahşap kirişli, dışardan betonarme olarak inşa edilmiştir.
Orijinal dokusu korunan anıtsal yapı
Alipaşa mahallesi Binici sokak, No: 12'de bulunan bu anıtsal yapı kesme bazalt taştan inşa edilmiş, dikdörtgen bir avluya sahip, bodrum + zemin katlıdır. Yapı orijinal dokusunu korumuştur. Fakat yapıda, orijinal dokuyu bozan betonarme eklentilerin de mevcuttur. Yapının güney, kuzey ve batı kanatların üstüne betonarme kat eklenmiştir. İç mekanlar sıvanıp boyanan yapının dış duvarları da yer yer boyanmıştır.
"L" planlı olarak inşa edilmiş
Kesme bazalt taş döşeli avluda, dikdörtgen bir havuz bulunmaktadır. Merkezi avlu etrafında "L" planlı olarak inşa edilen yapının güney ve batı kanatları mevcuttur. Güney kanadın bodrum katına, doğudan merdivenlerle inilmektedir. Eski eyvan ve bir mekandan oluşan zemin katın ön cephesi yenilenmiştir. Batı kanat bodrumuna giriş kuzeyden sağlanmaktadır. Zemin katın güneyinde sivri kemerli eyvan, kuzeyinde ise basık kemerli kapısı ve biri tuğla ile kapatılmış üç adet yuvarlak kemerli penceresi bulunan bir mekan yer almaktadır. Kapı girişinin üstünde yuvarlak, küçük bir açıklık mevcuttur.
Süslemeleri ve taş işçiliği mükemmel yapı
Binici sokak, No: 16'da bulunan yapı, kesme bazalt taştan inşa edilmiş, bodrum + 1 kattan oluşmaktadır. Orijinal dokusunu koruyan bu anıtsal yapının süslemeleri ve taş işçiliği nitelikli bir yapı sergilemektedir. Avlunun güneyinde sonradan eklenmiş iki katlı bir yapı bulunmaktadır. Üst örtüsü betonarme olan yapının kuzeyindeki mekanın iç kısmının boyandığı gözlenmiştir. Avlu ortasında dikdörtgen bir havuz yer almaktadır. Avlunun doğusunda yüksek bir duvar, batısında ise yandaki yapıya açılan fakat betonla kapatılmış bir kapı girişi mevcuttur. Merkezi avlunun kuzeyinde bulunan zemin + 1 katlı kanat, kapı girişinin sağındadır.
Dilimli kemerli pencereler
Zemin kat, basık kemerli giriş ve içerisinde ocak nişi bulunan bir mutfak yapısından oluşmaktadır. Birinci kat girişi, soldaki eyvandan merdivenle yukarı çıkılarak sağlanmaktadır. İki odadan oluşan bu kattaki mekanların avluya bakan üç adet, dilimli kemerli, ferforjeli pencere yapısı bulunmaktadır. Bu mekandan yapının damına açılan, üstünde çiçek şeklinde küçük bir pencere açıklığı yer alan kapı ve merdiven yapısı mevcuttur. Kuzey kanadın kapı girişinin solundaki yapı bodrum + zemin kattan oluşmaktadır.
Hayat ağacı ve cas bezemeler
Bodrum kat girişi batıdan sağlanmaktadır. Zemin katta, merdivenlerle çıkılan sivri kemerli eyvanın gerisinde nişler içerisinde hayat ağacı ve cas bezemeler yer almaktadır. Eyvanın solunda, dilimli kemerli dört adet penceresi bulunan bir mekan bulunmaktadır. Bu kanadın dış duvarında cas bezemeler görülmektedir. Avlunun güneyine iki katlı bir yapı eklenmiştir. Bu yapının birinci katı orijinal dokuya uygun olarak geç dönemde inşa edilmiştir.
Tahrip olan sivil mimariye örnek anıtsal yapı
Alipaşa mahallesi Etinler sokak, 1. çıkmaz, No: 5'te bulunan bu anıtsal yapı, kesme bazalt taştan inşa edilmiş, bodrum + zemin kattan oluşmaktadır. İç avlulu ve düz damlıdır. Diyarbakır’ın geleneksel sivil mimarisinin belirgin özelliklerini taşıyan bu yapının tahribata uğradığı gözlenmiştir. Mekanlarının iç kısmı betonarme duvarlarla bölünen yapı, sıvanıp boyanmıştır. Yapıya basit betonarme bir kapıdan girilmektedir. Avlu zemini dişi bazalt taşla döşelidir. Bodrum katına, avlunun güneydoğu köşesinde bulunan küçük bir merdivenle lento kapılı bir girişten girilmektedir.
Kemerlerinde lale ve çiçek motifleri
Bodrumun avluya açılan küçük dikdörtgen formlu pencereleri bulunmaktadır. Zemin kata, küçük bir merdivenle ve sütuncukla desteklenen küçük bir gezemekten büyük sivri kemerli bir eyvana girilmektedir. Eyvanın arka duvarında bitkisel bezekli alçı kabartmalı bir niş yer almaktadır. Eyvanın doğusunda, ahşaptan yapılan basık kemer kapılı ve basık kemer pencereyle eyvana açılan bir mekan bulunmaktadır. Bu mekanın avluya açılan dilimli kemerli niş içerisine açılan basık kemerli pencereleri vardır. Pencerelerin üzerinde ve eyvan kemerinde alçıdan lale motiflerinin, pencere aralarında da vazo içerisinde çiçek motiflerinin bezendiği gözlenmiştir. Avlunun güneybatısında, batı duvarında sivri kemerli niş bulunan basık kemer kapılı ve pencereli bir mekan yer almaktadır.
Sadece eyvan kalıntısı kalmış
Alipaşa mahallesi Etiler sokak, No: 11'de bulunan bu yapı, düzgün kesme bazalt taştan inşa edilmiş. Bu anıtsal yapı, güney ve kuzey kanatlarından oluşmaktadır. Güney kanat orijinal dokusunun korunduğu yapının kuzey kanadı, tamamen tahrip edilmiş ve yenilenmiştir. Kuzey kanadı tamamen değiştirilen yapıdan geriye sadece eyvan kalıntısı kalmıştır. Güney kanadın üst örtüsünde betonarme eklentiler, iç mekanlarda ise boya yapılmıştır.
Kesme bazalt taş döşeli avluya sahip
Avlusu kesme bazalt taş döşeli yapının güney kanadın batısında iki gözlü ve basık kemerli eyvan yer almaktadır. Bu kanat eyvanının sağında girişi bulunan ve eyvanın üstünde yer alan mekanın dört adet ferforjeli, dilimli kemerli penceresi bulunmaktadır. Güney kanadın doğusu, bodrum + zemin kattan oluşmaktadır. Zemin kat girişi eyvandan sağlanan bu mekanın dilimli kemerli, ferforjeli dört adet penceresi bulunmaktadır. Kuzey kanadın doğusunda yer alan eyvan kısmı yıkılmış, batısında ise betonarme bir eklenti bulunmaktadır.
Orijinal dokusu günümüzde korunuyor
Alipaşa mahallesi Hambeli sokak, No: 16'da yer alan anıtsal yapı, "L" planlı olarak, kesme bazalt taştan inşa edilmiş. Yapının güney kanadı bodrum + zemin + 1, doğu kanadı ise bodrum + zemin kattan oluşmaktadır. Orijinal dokusunu koruyan yapının iç mekanlarında ve avluya bakan duvarlarında derin çatlaklar bulunmaktadır. Bir kemeri ve bir penceresi kapatılan yapının iç mekanları boyanmıştır. Avlusu kesme bazalt taş döşeli yapının güney kanat zemin katının batısında bulunan basık kemerli eyvanı kapatılıp, buraya yeni bir kapı eklenmiştir. Bodruma giriş eyvanın içinden sağlanmaktadır.
Taştan merdiven
Doğusunda ayrı girişi olan bir mekan yer almaktadır. Yarım kemer üzerinde yükselen merdivenlerle iki mekandan oluşan ve sokağa hafif çıkıntı veren birinci kata çıkılmaktadır. Kapı üzerinde, şu an silik durumda olan, dört satırlık bir kitabe mevcuttur. Doğu kanadın bodrum girişi kuzeyden sağlanmaktadır. Zemin kat girişi güneyden sağlanan tek mekandan oluşmaktadır. Bu kanadın kuzeyinde, yarım kemer üzerine yükselen kesme bazalt taştan merdivenler ile bir ara kat bulunmaktadır.
Yer yer tahrip edilmiş
Alipaşa mahallesi Hambeli sokak, No: 5'de bulunan bu yapı, kesme bazalt taştan, "U" planlı olarak inşa edilmiştir. Orijinal dokusu korunan ve yer yer tahrip edilmiş bu anıtsal yapı, güney ve doğu kanadı bodrum + zemin, kuzey kanadı ise zemin + 1 kattan oluşmaktadır. İç mekanları boyanan yapı, bakımsız ve terk edilmiş olduğundan yer yer yıkıntılar mevcuttur. Kuzeydeki gezemek kısmı kırılmıştır. Mekanların bazı pencereleri kapatılmıştır.
Havuzu toprakla doldurulmuş
Avlu zemini tahrip olan yapının havuzu toprakla dolmuştur. Güney kanadın zemin katının doğusunda sivri kemerli iki gözlü eyvanı, eyvanın gerisinde ve sağında ise mekanlar bulunmaktadır. Doğu kanadın zemin katında iki ayrı girişi bulunan iki mekan yer almaktadır. Kuzey kanat zemin katının batısında yarısı kapatılmış basık kemerli eyvan, eyvanın sağında ise mekanlar sıralanmaktadır. Birinci katta, iki ayrı girişi bulunan iki mekan yer almaktadır.
Güney kanadının zemin tabanı yıkılmış
Alipaşa mahallesi Birinci Bölüm sokak, No: 13'de bulunan bu anıtsal yapı, kare bir avlu etrafına dizilmiştir. Yapının güney kanadının orjinal dokusu korunmuştur. Düzgün kesme bazalt taştan inşa edilen yapının güney kanadı bodrum+zemin kattan oluşmaktadır. Yapılan eklentiler orjinal dokuya zarar vermiştir. Avlunun batısına ve kuzeyine eklentiler yapılmıştır. Güney kanadın zemin kat tabanı yıkılmıştır. İç mekanda boya yapılmıştır.
Yıldız motifler işlenmiş
Kesme bazalt taş döşeli avlunun batısında ve kuzeyinde eklentiler mevcuttur. Yapının güney kanadın zemin katının batısında basık kemerli eyvan, eyvanın sağında ise bir mekan yer almaktadır. Eyvanın giriş kısmında niş içinde hayat ağacı motifi, nişin iki yanında ise çiçek motifi bulunmaktadır. Sağdaki mekanın dilimli kemerli pencereleri arasına hayat ağacı ve ay yıldız motifleri yer almaktadır. Yapının cas bezemeleri tahrip olmuştur. (Sürecek)
