Ahmet SÜMBÜL/ Yazı Dizisi (7)
DİYARBAKIR'DA dini kültürel yapılar içerisinde 3. ve 4. yüzyıllardan kalma kiliseler de bulunuyor. Taş işçiliğinin en güzel örneklerinden olan kiliselerden şu an ayakta kalan 3 tane bulunurken, bazıları ise maalesef bakımsızlık ve sahipsizlik yüzünden kendi kaderine terk edilmiş ve yıkılmıştır. Bu yüzyılın ilk yarısında bile ayakta bulunan Sinagog'tan ise eser kalmamış durumda.
Saint George Kilisesi (Kara Papaz Kilisesi)
Diyarbakır'ın ilk yerleşim yeri olan İç Kale'de bulunan ve halk arasında Kara Papaz Kilisesi olarak anılan Saint George Kilisesi, 4. yüzyıldan kalmadır. Bazilikal planlı olan yapı, doğu-batı doğrultudauzanmaktadır. Almaşık duvar tekniği ile inşa edilmiştir. Dış duvarlarını konik başlıklı payandalar desteklemektedir.
Kilise bir narteks, eliptik kubbeyle örtülen orta alan ve doğu yöndeki apsis karşılığı tonozdan oluşur. Yapı doğu yönde, kayalıklar üzerinde yükseltilen iki ayağı birbirine bağlayan bir kemer üzerine oturtulmuştur. Kilisenin içine lentolu bir kapıdan girilir. Önde narteks bulunur. Kilisenin içindeki orta nef, doğu batı doğrultuludur. Buraya açılan dikine nefler, dar ve derindir. Nefleri oluşturan ayakların önü, kalın sütunlarla bezenmiştir. Tonoz örtülü apsisin iki yanında birer apsiscik daha bulunmaktadır.
Yapılan hamam kiliseye eklendi
Hem içe, hem apsise bağlantılar yapılmıştır. Apsisin yarım daire planında bitmemesi burada pencere yerine büyük açıklıklar yapılmasına etken olmuştur. Üst örgü, tuğla tromplar üzerinde yükselen eliptik bir tuğla kubbeyle sağlanmıştır. Batı yönünde ise Artuklular döneminde yapılmış bir hamam kiliseye eklenilmiştir. Bu eklenti kitle, yorum, dönem ve gereciyle ana kilise yapısıyla iyi bir uyum içinde yapılmıştır. Artuklu eklentisinde, kolonların, narteksin orta iki ayağına yanaştırılmasıyla yetinilmiş, onlara hiç dokunulmamıştır.
Restore edilerek son şeklini aldı
Eklentinin ortasında bir havuz yer almakta, Üst örtü ise restorasyon çalışmaları sonucunda açık olarak bırakılmıştır. Anıtsal değerde olan Kilise, Artuklu ve Osmanlı imparatorluğu dönemlerinde hamam ve cephanelik olarak kullanılmış. Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından restore edilen Kilise, halen ziyaretçilere kapalı bulunmakta.
Meryem Ana Süryani Kadim Kilisesi
Ali Paşa mahallesinde bulunan Kilise, kesme bazalt taştan, üç avlulu, kilise ve müştemilatından oluşmaktadır. Üst örtü tuğla; kubbe, diğer üst örtüler ahşap hatıllı düz damlıdır.
Hıristiyanlıktan önce Güneş Tapınağı olarak kullanılan Kilisenin 3. yüzyıldan kaldığı tahmin edilmektedir.
Dilimli kemerli niş içerisinde sağ ve solunda aslan kabartması bulunan basık kemer açıklıklı kapıdan, iki gözlü üst örtüsü ahşap hatıllı revaka oradanda ana avluya geçilmektedir. Avlu ortasında sekizgen bir havuz yer almaktadır. Avlunun kuzeyinde zemin+1 katlı, basamaklarla çıkılan, sivri kemerli bir eyvanı bulunan, yanlardaki pencereleri avluya dönük mekanlar bulunmaktadır. Alt kısımda zerzemin odaları yer almaktadır. Üst kat pencereleri yuvarlak kemerli derin niş içerisine alınmış, alt kat pencereleri ise dikdörtgen formunda demir parmaklıklıdır. Yapının pencere ve eyvan kemerleri cas bezemelidir.
Bazalt taştan inşa edilmiş zemin
Güneybatı tarafında yer alan avluya, dikdörtgen açıklıklı bir kapıdan girilmektedir. Bu kısımda, geç dönemde yapılmış betonarme bir yapı bulunmaktadır. Ana avlunun güneyinde, kesme bazalt taştan inşa edilmiş bodrum+zemin kattan oluşan yapının zemin katına, taş basamaklarla çıkılmaktadır. Basık kemerli bir kapıdan, mekana girilmektedir. Yapının pencere açıklıkları dikdörtgen formlu olup demir ferforje parmaklıklıdır. Kapı kemerinin üst kısmında, dört satırlık 1751 tarihli bir kitabesi yer almaktadır.
Süryanice kitabeler mevcut
Doğusunda ise dilimli kemer kavsarasında Süryanice iki kitabesi bulunan kapısı vardır. Avlunun doğu cephesinde üç kemerli açıklıklı, kemer açıklıkları Bizans dönemi sütunlarına oturan narteks kısmında kare formlu bir kapıya sahiptir. Kapının üst kısmında sivri kemerli kavsara içerisinde, kabartma şeklinde daire içerisine alınmış, haç motifi işlenmiştir. Bu haçın üzerinde dikdörtgen bir aydınlık penceresi açılmıştır. Yapıya orijinal ahşap bir kapıdan girilmektedir. Ana mekan tek kubbeli, merkezi planlıdır.
Kilisede azizlerin mezarı bulunmakta
Sekiz ayak üzerine yükselen kubbesi, tuğladan örülüdür. Kilisenin kuzeydoğu köşesinde, Mor Yakup şapelinin girişi vardır. Mekan kuzey-güney doğrultusunda uzanmaktadır. Kuzeydoğuda teknefli, üç apsisli, vaftiz odası bulunmaktadır. Üst örtüsü beşik tonozludur. Yapının şapelinde, Azizlerin mezarı bulunmaktadır. Apsis kanadında 18. yüzyılla tarihlendirilen kakma ve kündekari tekniğinde ahşap apsisler yer almaktadır. Yapıda, İncilden sahneler betimleyen tablolar bulunmaktadır.
Kilisede Bizans izleri
Ana kilise duvarlarında, aydınlatma pencereleri açılmıştır. Sütunlarda ve tuğla örgülerde, Bizans izleri görülmektedir. Yapının kuzey doğusunda, basık kemer açıklıklı bir kapıdan dikdörtgen bir avluya geçilmektedir. Avlunun kuzeyinde kilise müştemilatına ait bir yapı ,güneyinde ise kilisenin güney cephesi uzanmaktadır. Kuzeydeki yapı, zemin+1 kattan oluşmaktadır. Üst katta taşbasamaklarla çıkılmakta eyvan kısmı, üç kemer açıklıklı olup sütunlar üzerine oturmaktadır. Eyvanın gerisinde mekanlar sıralanır.
Pencereler, yuvarlak kemerli derin bir niş içerisinde açılmış, zemin kat pencereleri dikdörtgen formludur. Eyvanın batısında, dilimli kemerli üç derin niş yer almaktadır. Orta kısmında ise yuvarlak kemerli niş içerisine alınmış pencere bulunmaktadır. Eyvanın doğusunda, basamaklarla çıkılan başka bir eyvana geçilmektedir. Eyvan sivri kemerle bölünmüştür. Bu eyvanın da batısında ortadaki daha büyük olmak üzere dilimli kemerli derin nişler yer almaktadır.
Ermeni SurpGiragos Kilisesi
Savaş mahallesinde bulunan Kilisenin yapım tarihi bilinmiyor. Doğudan, yuvarlak kemerli bir kapıyla avluya geçiş sağlanır. Yapının batı ve güneyinde ‘L’ biçiminde, sivri kemerli bir narteksi vardır. Narteks kısmının üzerinde, kadınlar mahfili yapılmıştır. Ancak; bu bölümün üst örtüsü ve zemin kısmı yıkılmış bir durumdadır. Narteksin ortasına gelen ana kemer, büyük sütuncelerlevurgulanmıs, sütunceleri ise bir kemer biri birine bağlamaktadır. Bu kemer, narteksin üstüne çıkılan kadınlar mahfiline kadar sürdürülmüş, kemerin içine ise yuvarlak formlu bir balkon yapılmıştır.
5 adet Ermenice kitabe
Batıdaki narteksten, güney nartekse geçiş veren kemerin üzerinde, beş adet Ermenice kitabe bulunmaktadır. Kilisenin, iç kısmına açılan dilimli niş içerisine alınmış basık kemerli üç kapısı, sekiz basık kemerli penceresi bulunmaktadır. Pencereler tuğla ile örülmüştür. Kilisenin içi, sütunlar üzerine kurulmuş sivri kemerlerle, beş nefe ayrılmıştır. Orta aks, yanlardan daha geniş tutulmuştur. Sütunlar tek parça, başlıkları sadedir. Mekanın güneybatı köşesinde, narteksin üst kısmındaki kadınlar mahfiline geçişi sağlayan bazalt taştan merdivenler bulunmaktadır. Apsisin yanlarındaki kutsal eşya mekanları ve sivri nişler aynalı tonozdur.
Taş dilimli havuzu bulunuyor
Sivri kemerli iki eyvan ortasında, basık kemerli koridor içerisine alınmış merdivenler ise üst kata geçişi sağlamaktadır. Üst örtü tamamen yıkılmış, kemer içleri kapatılmıştır. Kilise avlusunun kuzeybatısında müştemilat birimleri yer almaktadır. Müştemilatın içine üzerinde Aslan-Boğa çekişmesi kabartması olan basık kemerli bir kapıdan girilmektedir. Bu kısım harabe durumdadır. Avlunun kuzeyinde, kesme bazalt taştan dilimli bir havuz ve bir şapel mevcuttur. Uzun yıllar harabe durumda bulunan Kilise, Büyükşehir Belediyesi tarafından restore edilerek ibadete açıldı.
SurpSarkis (Çeltik) Kilisesi
Ali Paşa mahallesinde harap halde bulunan kilisenin yapım tarihi bilinmemektedir. Anıtsal değerde bulunan Kilise, kesme bazalt taştan inşa edilmiştir. Yapının üst örtüsü tamamen yıkılmıştır. Günümüzde işlevini yitirmiştir. Kullanılmadığı için oldukça tahrip olmuştur.
Dikdörtgen planlı bir yapıdır. Batı yöndeki giriş kanadı, zemin katta, ayak ve bunları birbirine bağlayan kemerlerle revak şeklinde olup dışa açıktır. Buranın üst tarafı kadınlar mahfili olarak ayrılmıştır. Kitlenin doğu yüzü sağır tutulmuştur. Zemin katta, arkadaki alanlarla bağlantılı ufak dehliz pencereleri olup, üstekiler koridor ve yan odalara açılmaktadır. Yapının içi, sutunlar üzerine oturan kemerlerle biri birden ayrılmış beş neften oluşmaktadır. Kemer koltuklarında, üst kotta birer dairesel pencere vardır. Apsis kanadı, içte üç apsisli göz ve 2 ucunda hücrelerden oluşur.
Bakım yapılmadığı için yıkılmış
Her üç tonoz, örtüden erken bitiklerinden, tonuz koltuklarına hafifletici birer hücrecik sığmakta. Bunlar iç yüze 5 dilimli kemerli ve mukarnas dizili pencerelerle açılmaktadır. Her üç tonozun kilitleri üzerinede birer dairesel gül pencere vardır. Kuzey yönde vaftiz odası bulunmakta ve
buranın doğu yönde tonozla örtülen bir uzantısı daha vardır. Kilise üst örtüsü ahşap kirişlemeli ve toprak damlı olmalıdır. Sürekli bakım görmediği için yıkılmıştır. (Sürecek)
