Ahmet SÜMBÜL
Diyarbakır'ın Sur ilçesinde 4 yıl önce Eylül ayından itibaren başlayan ve Aralık ayında ilan edilen sokağa çıkma yasakları ve sonrasında yaşanan çatışmaların ardından kentin kültürel ve tarihsel geçmişini barındıran anıtsal değerde bulunan yüzlerce sivil mimari örneği yapı tahrip oldu ya da yok edildi. Bu yapılar arasında vakıf ve özel mülk tarihi evler, köşkler ve dini yapılar da bulunuyor.
İlçede çatışmaların bitmesinden sonra yıkım çalışmalarının başlatıldığı mahallelere halen giriş yasağı bulunduğu için kaç anıtsal ve sivil mimari yapının tahrip ya da yok edildiği konusunda sağlıklı bir bilgi mevcut değil. Ancak uydu görüntüleri ve sivil toplum kuruluşlarının hazırladığı kısmi raporlarda, anıtsal değerde bulunan yapılardan günümüze bir iz kalmamış durumda.
İlk önce sokağa çıkma yasağı
Sur ilçesinin bazı mahallelerinde hendek ve barikatların kurulması üzerine sırasıyla 6 -13 Eylül 2015, 10-13 Ekim 2015, 28-29 Kasım 2015, 1-10 Aralık 2015 ve 11 Aralık 2015 tarihinde değişik zaman dilimlerinde Valilik ve Sur Kaymakamlığı tarafından sokağa çıkma yasakları ilan edildi. En son ilan edilen sokağa çıkma yasağı sonrasında ise 10 Mart 2016 tarihine kadar, Sur'un 5 mahallesi yoğun çatışmalara sahne oldu.
Anıtsal yapılar da yıkıldı
Sur ilçesinin bazı mahallelerinde 4 yıl önce başlayan çatışmaların ardından sivil toplum kuruluşlarının yayınladıkları uydu görüntüleri ve mülk sahiplerinin anlatımlarından sonra hazırlanan raporlarda Hasırlı, Fatih Paşa, Cemal Yılmaz, Savaş, Dabanoğlu ve Cevat Paşa mahallelerinde yıkılan konut sayısı yaklaşık 3 bin 500 civarında. Bu yıkılan yapıların arasında, daha önce Diyarbakır Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü tarafından hazırlanan Kültür Envanteri'nde yer alan yüzlerce anıtsal değerde tescil edilmiş yapılar da bulunuyor.
Tüm anıtsal yapılan tescillendi
Diyarbakır'da İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, Kültür Varlıklarını Koruma Kurulu ile Müze Müdürlüğü'nün koordinasyonunda oluşturulan bir heyet tarafından Diyarbakır'ın Sur ilçesini de kapsayan kültür varlıklarının envanteri kayıt altına alındı. Bu kapsamda, tamamına yakını yıkılan Hasırlı, Fatih, Cemal Yılmaz, Dabanoğlu ve Savaş mahallelerinde ise arkeologlar Esma Bedirhanoğlu, Fatma Kaya, sanat tarihçileri Fatma Timur, Zafer Han, Birgül Savaş, Kadri Avcı ve mimar Orhan Balsak tarafından anıtsal ve sivil mimari örneği olan yapılar tek tek tescillendi. Hazırlanan raporlarda çoğundan iz kalmayan yapıların tam adresi, mülk sahibi, koruma derecesi, geçirmiş olduğu onarımlar gibi bilgiler mevcut.
Dünya Mirası olarak tescillenmişti
Sur içi bölgesi 1988 yılında dönemin hükümeti tarafından "Diyarbakır Kentsel Sit Alanı" olarak ilan edildi. Sur içi bölgesi için 1990 yılında yapılmış olan ilk koruma amaçlı imar planı ihtiyaca cevap vermediği için Koruma Amaçlı İmar Planı hazırlanarak 2012 yılında yürürlüğe girdi.
Koruma Amaçlı İmar Planı yürürlüğe girdikten sonra "Diyarbakır Kalesi ve Hevsel Bahçeleri Kültürel Peyzajı" UNESCO Dünya Mirası adaylık çalışmalarına 2012 yılının Ocak ayından itibaren başlandı.
Kale ve Hevsel tescillendi
Eş zamanlı olarak da "Alan Yönetim Planı" kentteki Valilik, belediyeler, resmi ve sivil toplum kuruluşları, bilim insanları, aydınlar ve muhtarla birlikte katılımcılık ilkesi gözetilerek hazırlandı. 28 Haziran - 8 Temmuz 2015 tarihleri arasında Almanya'nın Bonn kentinde yapılan Dünya Miras Komitesinin 39.toplantısında Diyarbakır Kalesi ve Hevsel Bahçeleri Kültürel Peyzajı Dünya Mirası olarak tescillendi.
Binlerce konut hasar gördü
Sur'da çatışmaların sona ermesi sonrasında TMMOB Diyarbakır İl Koordinasyon Kurulu, hasar gören konut, dini yapı, tarihi mekanlar üzerine uydu üzerinden yaptığı hasar tespit raporuna göre, Sur'un Hasırlı mahallesinde 1.534, Fatih Paşa mahallesinde 1.026, Cemal Yılmaz mahallesinde 300, Savaş mahallesinde 207, Dabanoğlu mahallesinde 247 ve Cevat Paşa mahallesinde 255 olmak üzere toplam 3.569 yapının hasar gördüğünü tespit etti.
Mahallelerin büyük bir kısmı yıkıma uğradı
Türkiye Mimar ve Mühendisler Odaları Birliği (TMMOB) Diyarbakır İl Koordinasyon Kurulu'nun çatışmaların sona ermesiyle birlikte iş makineleri ile yıkımdan sonra hazırladığı raporda, 20 hektar alana sahip olan Hasırlı mahallesinin 19 hektarlık alanının yakıldığı, bunun yüzde 97'sinin yapısal alan olduğu, 16.2 hektara sahip olan Fatih Paşa mahallesinin 15 hektarının yıkıldığı, bunun yüzde 92'sinin yapısal alan olduğu, 7.3 hektarlık alana sahip olan Cemal Yılmaz mahallesinin 3.5 hektarlık alanının yıkıldığı, bunun yüzde 68'inin yapısal alan olduğu, 6.2 hektara sahip olan Savaş mahallesinin 2.7 hektarlık alanının yıkıldığı, bunun yüzde 40'ının yapısal alan olduğu, 9.6 hektar alana sahip Dabanoğlu mahallesinin 3.6 hektarlık alanının yıkıldığı, bunun yüzde 39'unun yapısal alan olduğu ve 16 hektarlık alana sahip Cevat Paşa mahallesinin 3.5 hektarlık alanının yıkıldığı, bunun yüzde 36'lık kısmının ise yapısal alan olduğu kayıt altına alındı. (Sürecek)
