Ahmet Sümbül/ Yazı Dizisi (9)
İslamiyette her ne kadar türbe-yatır gibi yapılara yer verilmemesine ve buralara ibadetin hoş karşılanmamasına rağmen Diyarbakır türbeleriyle de meşhur bir kent aynı zamanda. Türbeler Sur ilçesinde ve çevre köylerde yer almaktadır. Kentte 1. yüzyıldan kalma türbeler de bulunmaktadır. Kimi türbeler hoca-din alimleri adına yapılsa da, bazı türbelerin Diyarbakır'da valilik yapan paşalar adına olması dikkat çekicidir. Anıtsal değerdeki türbeler şunlar:
Sultan Şüca Türbesi
Turistik caddesinin sonunda bulunan ve 1209 tarihinde yapıldığı tahmin edilen yapının gövdesinde siyah-beyaz taş, külah kısmında ise kesme bazalt taş kullanılmıştır. Türbe yüksek bir kare gövde üzerine, piramidal külahla örtülüdür. Giriş kapısı kuzeyden olup doğu ve batısında birer penceresi bulunmaktadır.
Şeyh AbdülcelilLari Türbesi
Melik Ahmet mahallesinde bulunan türbenin tarihi bilinmemektedir. Safa camisinin güneyinde yer alan türbe, bazalt taştan inşa edilmiştir. Sekizgen planlı üst örtüsü konik bir külah ile kaplıdır. İki cephesinde demir parmaklıklı pencere açıklığı bulunmaktadır.
Sarı Saltuk Türbesi ve Gülşeniler Tekkesi
Sekizgen planlı gövde kısmı, yüksek bir kasnağı, kiremitle örtülü piramidal bir kubbesi olan türbe ile kareye yakın planıyla tekke kısmından ve güney kısmında yer alan haziresinden oluşmaktadır. Kesme bazalt taşlardan yapılmıştır.
Mimari özelliği ve süslemesiyle Diyarbakır türbeleri arasında önemli bir yeri olan türbenin yazıtlarına karşın kesin yapım tarihi belli değildir.
Zincir Kıran Türbesi
Fatih Paşa mahallesinde bulunan türbenin yapım tarihi 17. yüzyıl olarak tahmin edilmektedir. Yapı siyah beyaz taşlardan yapılmış olup Nasuh paşa caminin avlusunu güneybatı yönünde yer almaktadır.
Yapı, piramit çatılı sekizgen planlı olup bahçeye açılan lokma bezekli pencereleri bulunmaktadır.Yapının içinde iki sandukası bulunmaktadır.
Karadeniz türbesi
Hasırlı mahallesinde bulunan bu türbe, kare planlıdır. Yapının iç kısmında sanduka yer almaktadır. Yapı tamamen betonla sıvanmıştır. Yapım tarihi konusunda bilgi yoktur. Sur'da yaşanan çatışmalar sonrasında yapının yerinde olup olmadığı konusunda bilgi bulunmamaktadır.
Şair Yusuf Raif Efendi Türbesi
İskender Paşa mahallesinde bulunan bu türbe, İskender Paşa camisinin doğusunda siyah bazalt ve beyaz kalker taşından yapılmıştır. Türbenin üstündeki Türkçe yazıtta, İskender Paşa’nın torunu Mutasavvıf ve Şair Şeyh Yusuf Raif’in mezarı olduğu yazmaktadır.
Türbe, siyah-beyaz kesme bazalt taştan inşa edilmiş, köşeli bir plana sahip, üst örtüsü kubbelidir. Kubbesi dışardan kasnağa oturmaktadır. Türbenin cephelerinde demir parmaklıklı pencere açıklığı bulunmaktadır. Türbe içinde, İskender Paşa’nın torunu Şair Şeyh Yusuf Raif’in ve yakınlarının mezarları yer almaktadır.
Özdemiroğlu Osman Paşa Türbesi
Fatih Paşa mahallesinde bulunan türbe, Fatih Paşa camisinin avlusunun doğusunda yer almaktadır. Siyah-beyaz taşlardan inşa edilmiş olup sekizgen planlıdır. Kubbe ile örtülü olan türbenin, dışa açılan ve sütuncelere oturan sivri kemer kavsara içinde lentolu altı penceresi bulunmaktadır. Pencere kanatları orijinal olup Kündekari tekniğiyle yapılmıştır. Türbeye, basık kemerli bir kapıdan giriş eyvanına geçiş sağlanmaktadır. Kapının üzerindeki kitabede 933 tarihi yazılıdır. Türbe içerisinde sanduka bulunmaktadır.
Maliki Ejder Türbesi
Süleyman Nazif mahallesinde bulunan türbe, kare planlı, tek katlı ve düz damlıdır. Türbeye basık kemerli bir kapı ile girilmektedir. Giriş kapısının yanında yuvarlak kemerli ferforjeli, batı duvarında ise dikdörtgen formlu demir parmaklıklı penceresi bulunmaktadır. Diyarbakırın İslam orduları tarafından ele geçirilmesi sırasında Maliki Ejder'in bu savaşta yer aldığı ve bu türbeye gömüldüğü iddia edilse de, İslami kaynaklar, aslen Yemen'li olan Maliki Ejder'in, Diyarbakır'dan sonra Mısır'a gittiği ve burada yaşanan bir savaşta yaşamını yitirdiğini kaydeder.
İnci Arap Türbesi
İç Kale'de bulunan bu anıtsal değerdeki türbe, Sur duvarının üzerinde bazalt taştan inşa edilmiştir. Giriş kapısı batıdan verilmiştir. Kapı üzerinde iki satır Arapça kitabesi mevcuttur. Küçük bir kapıdan, beşik tonozlu küçük bir hücreye geçilmektedir. Bu hücrede sanduka yer almaktadır. Hücrenin kuzey duvarında, diğer yatırın bulunduğu hücreye açılan küçük bir pencere yer almaktadır.
Havlet Baba Türbesi
Cevat Paşa mahallesinde bulunan türbenin yapım tarihi bilinmemektedir. Betonarme olan yapı tek katlıdır. Kare planlı, konik çatılı yapının güneyden girişi verilmiş olup mekanını kuzey ve batı duvarında nişler mevcuttur. Mekan kapısının sol üst tarafında bir kitabe yer almaktadır. Mekanın sokağa bakan kafes parmaklıklı basit bir penceresi bulunmaktadır.
Dabanoğlu Türbesi
Dabanoğlu mahallesinde bulunan türbe, dişi bazalt taştan inşa edilmiştir. Zemin kattan oluşan bir yapıdır. Kare planlı yapıya, basık kemerli bir kapı açıklığından girilmektedir. Tonozlu küçük bir girişle mekan içine girilmektedir. Kubbesi tromplar üzerine oturmaktadır. İç mekanda orta kısımda bazalt taştan sanduka bulunmaktadır. Zeminde bazalt taş kullanılmıştır. Yapının dış kısmında iki çörten mevcuttur.
Beyaz Türbe
Fatih Paşa mahallesinde bulunan türbenin yapım tarihi bilinmemektedir. Türbe betonarme bir yapı içerisinde yer almaktadır. Geleneksel Diyarbakır dini mimarisi özelliklerini taşımayan türbe üstü barakadan bir çatı olup etrafı beton duvarla çevrilmiştir. Türbe betonla sıvanmıştır. Türbenin ayak ucunda bir dut ağacı vardır.
Bav-ê Kal Türbesi
İskender Paşa mahallesinde bulunan bu anıtsal yapı, merkez bankasının bitişiğinde yer almaktadır. Üstü açık olan türbe, betonla sıvanıp boyanmıştır. Türbenin zemini sonradan bazalt taşla döşenmiştir. Etrafı yonu taştan yapılmış duvarla çevrili küçük bir bahçenin içinde yer alan türbeye parmaklıklı demir bir kapıdan girilmektedir.
Hamza Baba Türbesi
Uyandık köyünde bulunan anıtsal değerdeki türbe, Fazıl Bilge Kışlası yolunun 4. kilometresinden, yolun solunda bulunan tali yolun 7. kilometresinde yer almaktadır. Yapı kesme bazalt taştan yapılmış olup kare planlıdır. Diyarbakır dini mimarisinin güzel bir örneğini teşkil etmektedir. Yapılan müdahaleler sonucu, tahribata uğramış. Kubbe kısmında alçıdan kabartmalar yapılmış olup türbe içi ve dışı sıvanıp boyanmıştır. Türbeye batıdan basit formlu küçük bir kapıdan girilmektedir. Türbe içinde, sandukalı bir mezar bulunmaktadır. Türbenin etrafındaki alan, mezarlık olarak kullanılmaktadır.
İmam Akıl Türbesi
Diyarbakır şehir merkezine yaklaşık 20 kilometre mesafede yer alan türbe, yuvarlak planlı, düzgün bazalt taştan inşaa edilmiştir. Türbe düzgün bazalt taştan inşa edilmiş, üst örtüsü konik bir kubbe ile kapatılmıştır. Kemerli bir niş içerisinde yer alan dikdörtgen bir kapı açıklığı ile mekana girilmektedir. İç mekanda İmam Akıl'ın sanduka mezarı bulunmaktadır. Türbenin etrafı sonradan bazalt taştan bir koruma duvarı ile çevrilmiştir.
Fatih Paşa Türbesi
Türbe, sekizgen planlı, kubbeli bir yapıdır. 16. yüzyıl yapımı olan türbenin mülkiyeti Vakıflar Genel Müdürlüğü'ne aittir. Yapı, Fatih Paşa camisinin batısında yer alır. Sekizgen planlı olan yapı, düzgün kesme bazalt ve kalker taşından inşa edilmiştir. Yapının bütün cephelerinde birer pencere açılmıştır. Yapının girişi kuzeyden verilmiş ve dışa çıkık bir plandadır. Üst örtü kubbe olup kubbe kurşun kaplamalıdır. (Sürecek)