Ahmet SÜMBÜL / Yazı Dizisi (42)
DİYARBAKIR - Geleneksel sivil mimari eserlerinin yer aldığı Abdaldede ve Lale Bey mahallelerinde Diyarbakır Kültür Envanteri içinde yer alan onlarca taş yapı halen ayakta. Kimisi günümüzde farklı amaçlarla kullanılsa da, değişik eklentiler ve betonarme ile korunmaya çalışılmış. Ancak her iki mahallede bulunan yapıların birçoğunun orijinal yapısı kısmen ya da tamamen bozulmuş durumda.
Kısmen tahrip edilen anıtsal yapı
Abdaldede mahallesi Yeşilbaş sokak No: 13'te bulunan bu anıtsal yapı, küçük bir avlu etrafında kuzey ve doğu olmak üzere iki kanattan oluşmaktadır. Kuzey kanat bodrum + zemin katlı, doğu kanadı ise zemin + 1 katlıdır. Kesme bazalt taştan inşa edilmiştir. Yapı, orijinal dokusunu korumakla birlikte yer yer tahrip edilmiştir. Yapının iç ve dış duvarları boyanmış ve doğu kanadından kuzey kanat duvarına çıkılan betonarme merdivenler eklenmiştir.
Zemini bazalt taş döşeli
Basık kemerli kapıdan yapının avlusuna geçilmektedir. Avlu zemini, kesme bazalt taş döşelidir. Kuzey kanadın bodrum girişi, batıdan merdivenlerle inilen kapıdan sağlanmaktadır. Zemin kat ise merdivenlerle çıkılan basık kemerli kapısı ve üç adet penceresi üstünde dikdörtgen formlu daha bulunan bir oda bulunmaktadır. Doğu kanadın zemin katı, ortada basık kemerli bir eyvan ve eyvanın solunda küçük bir mekandan oluşmaktadır. Birinci kata, güneyde yer alan merdivenlerle çıkılmaktadır. Merdivenin bitimindeki eyvan tamamen betonla kapatılarak mekan haline getirilmiş ve pencerelerinden biri kapıya dönüştürülmüştür. Eyvanın solunda bir mekan bulunmaktadır. Bu mekanda yuvarlak kemerli, bir dikdörtgen formlu, ferforjeli iki pencere açıklığı mevcuttur. Pencerelerin arasında hayat ağacı motifi bulunmaktadır.
Avlusunda kaçak kazı yapılan anıtsal yapı
Abdaldede mahallesi Teyze sokak No: 21'de bulunan yapı, yöresel malzeme olan kesme bazalt taştan inşa edilmiş, iç avlulu ve düz damlıdır. Yapının doğu kanadı tek katlı, güney kanadı ise bodrum + zemin katlıdır. Yapı boş ve bakımsız olduğundan tahribata uğramış, yapının giriş koridoru ve mutfağının üst örtüleri çökmüş durumdadır. Avluda kaçak kazı izleri görülmektedir. Yapının avlusu, toprakla dolmuştur. Kuzeye bakan basık kemerli bir kapıdan avluya açılan basık kemerli bir koridora geçilmektedir. Bu koridorun doğusunda, basık kemerli bir mutfak batısında ise bir mekan yer almaktadır.
Ahşap kirişli üst örtülü
Avlunun batısında basık kemer kapılı, lentolu dikdörtgen formunda pencereleri olan bir mekan bulunmaktadır. Bu mekanını tepe pencereleri kapatılmıştır. Yapının güney kanadının bodrumuna, avlunun güneydoğu köşesinde yer alan küçük bir merdivenle inilmektedir. Bodrumun küçük dikdörtgen formlu pencereleri mevcut, ancak pencereler kapatılmıştır. Zemin katta basık kemerli girişe sahip bir mekan yer almaktadır. Mekanın pencereleri, dilimli kemer kavsarası içinde basık kemer açıklıklıdır. Mekanların üst örtüsü, içerden ahşap kirişli dışardan ise betonarmedir.
Özgün dokusunu korumuştur
Abdaldede mahallesi Saloz sokak No: 4'te bulunan bu anıtsal yapı, merkezi avlu etrafında "U" planlı olarak inşa edilmiş. Güney, kuzey ve doğu kanatları mevcuttur. Yapı kesme bazalt taştan inşa edilmiştir. Kuzey kanat zemin, doğu ve güney kanadı bodrum + zemin kattan oluşmaktadır. Konut yapılan eklentilere rağmen, özgün dokusunu kısmen korumuştur. Konutun tüm kanatları üstüne betonarme bir kat eklenmiştir. Eyvan kemerleri kapatılmıştır.
Avlusu bazalt taşla döşeli
Konuta giriş kuzey kanattandır. Girişteki koridor, avluda yuvarlak kemerle sonlandırılmıştır. Koridorun solunda kapatılmış basık kemerli bir eyvan bulunmaktadır. Sağında ise basık kemerli kapısı üzerinde dilimli çiçek şeklinde bir açıklığı olan bir mekan yer almaktadır. Doğu kanadın bodrum girişi, güneyden sağlanmaktadır. Zemin katında kapısı üzerinde dilimli çiçek şeklinde açıklığı bulunan bir mekan yer almaktadır. Güney kanadın zerzemin girişi doğudandır. Zemin katta önü betonla kapatılmış basık kemerli eyvan ve solunda bir mekan yer almaktadır. Avlu kesme bazalt taş döşelidir.
Diyarbakır taş evlerine iyi bir örnek
Lale Bey mahallesi Bekir Paşa 2. çıkmaz sokakta bulunan bu anıtsal yapı, düzgün kesme bazalt taştan inşa edilmiş, zemin + 1 katlıdır. Yapı genel olarak geleneksel Diyarbakır sivil mimari özelliklerini taşımaktadır. Yapının kışlık kısmı yıkılarak yerine bina örülmüştür. Yazlık ve baharlık kısmı ise günümüze kadar gelebilmiştir. Yapı ikiye bölünmüştür. Büyük bir kısmı onarım görmüş olan yapıya betonarme eklentiler yapılmış, pencere ve kapı açıklıkları ise PVC kapatılmıştır.
Taştan merdiveni bulunuyor
Dar bir sokakta bulunan yapının girişi doğudan, yuvarlak basık kemerli bir kapıyla sağlanmaktadır. Avlunun batısında ve güneyinde iki yapı bulunmaktadır. Güneydeki yapının, kesme bazalt taş merdivenle çıkışın sağlandığı yuvarlak kemerli eyvanı PVC ile kapatılmıştır. Eyvanın devamında, yeni yapıya çıkan betondan merdivenler bulunmaktadır. İki yanında derin nişler bulunan eyvanın solundaki pencereler PVC ile kapatılmış, sağındaki iki pencereden biri PVC ile kapatılmış diğeri ise kapı olarak kullanılmaktadır.
Kuyular orijinalliğini korumuş
Güneydeki yazlık kısmın altında fayansla kaplanarak modern bir hale getirilen ve ocak yapısı orijinalliğini koruyan mutfak birimi yer almaktadır. Mutfağa giriş, merdivenin altında bulunan ve PVC ile kapatılan orijinal kapı açıklığı ile sağlanmaktadır. Kapının sağında orijinalliğini koruyan ve PVC ile kapatılan pencere açıklığı bulunmaktadır. Güneyde, yazlık kısmın alt katındaki kiler kısmına giriş, dış kapının hemen sağından sağlanmaktadır. Ancak günümüzde bu kapı kapatılmış ve buraya modern bir çeşme yapısı eklenmiştir. Yapının avlusunda ve bodrum kısmında orijinalliğini koruyan birer kuyu yer almaktadır. Ana girişin sağında da küçük bir yalak bulunmaktadır.
Avlu Zemini Betonla Kaplanmış
Lale Bey mahallesi Bekir Paşa sokak No: 21'de yer alan bu yapı, anıtsal değerdedir. Yapıya, uzun ince bir holün sonunda bulunandemir bir kapıdan giriş sağlanmaktadır. Avlunun güneyi ve doğusunda düzgün kesme bazalt taştan yapılmış, tarihi dokusunu kısmen korumuş tek katlı bir yapı bulunmaktadır. Oldukça tahrip edilmiş olan yapıda, betonarme eklentiler bulunmaktadır. Avlu zemini betonla kaplanan ve duvarları boyanan yapının üstüne iki katlı betonarme bina eklenmiştir. Buna ek olarak avluda da betonarme eklentiler bulunmaktadır.
Pencereler orijinalliğini korumuş
Avlunun güneyinde yeni eklenmiş bir kapı, kapının sağında ise orijinalliğini koruyan iki pencere bulunmaktadır. Avlunun doğusunda bulunan yapının basık kemerli kapısının sağında orijinal ve derin üç pencere, solunda ise derin bir niş ile nişin devamında orijinal iki kapı ve pencere yapısı yer almaktadır. En solda kapıya çıkan, orijinal olan ve kesme bazalt taştan yapılan merdiven yapısı mevcuttur.
Sivil mimariye örnek
Lale Bey mahallesi Bekir Paşa sokak No: 17'de bulunan bu yapı, düzgün kesme bazalt taştan inşa edilmiştir. Anıtsal değerde olan yapı, zemin + 1 katlıdır. Genel olarak geleneksel Diyarbakır sivil mimari özelliklerini yansıtmaktadır. Orijinal yapının üzerine betonarme bir kat eklenmiştir. Yapının iç kısmı ve dış cephe duvarları sıvanıp boyanmış, iç mekan zeminleri ise mozaik kaplanmıştır.
Mutfak ve kileri depoya dönüştürülmüş
Basık kemerli bir kapıdan, doğusunda ve güneyinde mekanlar bulunan kare planlı avluya geçiş sağlanmaktadır. Güney ve doğu kısımlardaki zemin katlarda orijinalde mutfak ve kiler olarak kullanılan kısımlar, günümüzde işlevlerini yitirmiş, depo olarak kullanılmaktadırlar. Mutfak ve kiler kısmına giriş, sağında ve solunda niş yapıları ile dikdörtgen formlu pencerelerin bulunduğu basık kemerli kapıdan sağlanmaktadır. Birinci kata güneybatı köşedeki taş merdivenlerle çıkılmaktadır.
İç kısımları betonla sıvanmış
Birinci katın güneyindeki bölümde yuvarlak kemerli bir eyvan, eyvanın sağında ve solunda basık kemerli kapılarla girişin sağlandığı kare formlu iki mekan yer almaktadır. Bu mekanların iç kısmı betonla sıvanıp boyanmıştır. Birinci katın doğu bölümüne giriş, üzerinde cas bezemeyle yapılmış ışın motifleri bulunan basık kemerli bir kapıdan sağlanmaktadır. Kapının solunda, aralarında nişler bulunan üç adet dikdörtgen formlu pencere mevcuttur. Yapının kare formlu olan avlu zemini betonla kaplanmıştır.
Kısmen korunabilmiş
Lale Bey mahallesi Dörtler 1. sokak No: 3'te yer alan bu anıtsal yapı, düzgün kesme bazalt taştan inşa edilmiş. Zemin + 1 katlıdır. İyi korunamayan yapı, orijinal dokusunu kısmen koruyabilmiştir. İç mekanı sıvanmış olan yapının avlusunda ve üst kısmında betonarme eklentiler mevcuttur. Basık kemerli bir kapıdan beton eklentileri bulunan bir hole, holün ardından ise kare planlı bir avluya geçilmektedir.
Yuvarlak kemerli kapı
Zemini kesme bazalt taş döşeli avlunun güneyinde, doğusunda ve batısında yapılar yer almaktadır. Güneyde, iki yanında nişler bulunan, iki gözlü kemerler üzerine oturan eyvan kısmı mevcuttur. Eyvanın gerisinde ve solunda mekanlar, sağında ise niş açıklığı bulunmaktadır. Bu bölümün dikdörtgen formlu ve demir parmaklıklı aydınlatma açıklıkları bulunan zemin katına giriş, doğuda merdivenlerle inilen dikdörtgen bir kapı açıklığı ile sağlanmaktadır. Avlunun batısındaki yapıya giriş, solda yer alan yuvarlak kemerli bir kapıdan sağlanmaktadır.
Kapı yanlarında nişler bulunmakta
Eyvanın gerisinde basık kemerli bir kapı ve yuvarlak kemerli üç penceresi bulunan bir yapı bulunmaktadır. Buradan yapının damına çıkan beton bir merdiven eklentisi mevcuttur. Bu bölümün güneyinde, basık kemerli bir kapı ile kapının iki yanında nişler yer almaktadır. Bu kısımda bulunan mekanın iç kısmında nişler, kapı ile eyvanı arasında ise dört adet dikdörtgen formlu pencere açıklığı mevcuttur. Bu pencerelerin üstünde, iç kısımda nişler yer almaktadır. Bu bölümün kare formlu pencere açıklıkları bulunan zemin katına giriş, kuzeyden merdivenlerle inilen dikdörtgen formlu bir kapıdan sağlanmaktadır.
Zemini dişi bazalt taş döşeli
Lale Bey mahallesi Dörtler 1. sokakta yer alan bu anıtsal yapı, düzgün kesme bazalt taştan inşa edilmiş. Yapının avlusunun kuzeyinde bulunan yapı, bodrum + zemin kattan oluşmaktadır. Güney kısımdaki giriş cephesi iki katlıdır. Yapının iki numaralı ve dikdörtgen formlu kapı girişi, bir hole açılmaktadır. Holün bitiminde; zemini dişi bazalt taşla döşeli, ortasında dikdörtgen formlu bir havuz bulunan, dikdörtgen planlı avlunun güneyinde ve kuzeyinde yapılar bulunmaktadır. Girişin solunda, sol duvarında bir niş yer alan orijinal bir tuvalet bulunmaktadır.
Pencereleri kapatılmış
Avludan bodruma giriş, kesme bazalt taş merdivenlerden inilerek, dikdörtgen bir kapıdan sağlanmaktadır. Kapının sağında bir, solunda biri sonradan eklenmiş ve betondan bir merdivenle kapatılmış üç adet dikdörtgen formlu ferforje kaplı pencere bulunmaktadır. Bodruma inen kapının sağ tarafında; bodrumdan bağımsız olan, arka kısmında mekanlar ve sonradan eklenmiş bir avlu ile yapılar bulunan ve yanında yuvarlak kemerli pencere olan yuvarlak kemerli bir kapı yer almaktadır.
Bitkisel bezemelerle süslü
Yapının üst katında bulunan yuvarlak kemerli eyvan, demir kapıyla kapatılmıştır. Üst kat duvarın bitiminde ahşap saçaklar bulunan eyvanın sağında iki, solunda üç adet yuvarlak kemerli pencere bulunmaktadır. Güney kısmındaki giriş cephesi iki katlı olan yapının alt katının doğu kısmında sonradan camekanla kapatılmış bir eyvan, eyvanın gerisinde ise kare planlı bir mekan yer almaktadır. Mekanın doğu ve batı duvarında, köşelerinde alçıdan bitkisel bezemeler bulunan yuvarlak kemerli nişler mevcuttur.
Kare planlı avluya sahip
Güney kısmın batı tarafında yuvarlak kemerli bir kapıdan girişin sağlandığı bir mekan yer almaktadır. Güney kısmındaki ikinci kata çıkış 14 basamaklı bir merdivenle sağlanmaktadır. Bu kısımda, yuvarlak kemerli bir eyvan ve eyvanın gerisine dışarıya cumba olarak yansıyan kare bir mekan bulunmaktadır. Mekanın eyvana bakan kısımdaki duvarlarında cas bezeme, eyvanın doğu ve batı duvarlarında ise hayat ağacı şeklinde cas bezemeler yer almaktadır. Kare planlı olan avlunun doğu kısmına sonradan bir duvar örülmüştür. (Sürecek)
