ÖZEL HABER-Güneş OCAĞA
Diyarbakır Müze Müdürü Müjdat Gizligöl, Gazetemiz Güneydoğu Ekspres aracılığıyla kamuoyuna önemli bir bilgi paylaştı.
Kentte basın kuruluşları ve çeşitli platformlar tarafından sıkça dile getirilen “Diyarbakır 33 medeniyete ev sahipliği yapıyor” söylemine itiraz eden Gizligöl, müze koleksiyonu ve arkeolojik kazı çalışmaları ışığında Diyarbakır’da hüküm süren medeniyetlerin sayısını açıkladı.
DİYARBAKIR KAÇ MEDENİYETE EV SAHİPLİĞİ YAPTI ?
Gizligöl, yapılan bilimsel araştırmalar ve arkeolojik bulgulara dayanarak, Diyarbakır’ın merkezinde 77 medeniyete ev sahipliği yaptığını belirtti.
Gizligöl, “Eskiden arkeolojik kazılar ve bilimsel araştırmalar az olduğu için bazıları kulağa hoş gelsin diye ‘33 medeniyet’ ifadesini kullanmış. Ancak müzemizdeki koleksiyonlar, arkeolojik kazılar ve bilimsel çalışmalar, 33’ten çok daha fazla medeniyetin izlerini gösteriyor.
Biz müze olarak en az 77 medeniyet diyoruz. Arkeolojik kazılar ilerledikçe bu sayı artacaktır. Eğer Diyarbakır’ın çevresindeki diğer medeniyetleri de hesaba katarsak, bu sayı 99 medeniyete ulaşıyor” dedi.
BİLİMSEL VERİLERLE ORTAYA KOYULAN TARİH
Gizligöl, Diyarbakır’ın tarihi ve kültürel zenginliğinin bilimsel verilerle doğru şekilde ortaya konmasının önemine dikkat çeken Gizligöl, şunları ifade etti:
"Diyarbakır’da sıkça duyulan '33 Medeniyet' tabirinin nereden, ne zaman ve kimler tarafından ortaya atıldığı net olarak bilinmemektedir. Bu ifade genellikle kentin eski bir yerleşim yeri olduğunu vurgulamak için kullanılır. Ancak aynı kaynaklar, Diyarbakır tarihini M.Ö. 3.000 ile başlatmakta ve kentin tarihini bu döneme dayandırmaktadır.
DOĞAL MAĞARALARDAKİ YAŞAMIN İZLERİ
Oysa Körtiktepe kazıları, Diyarbakır ve çevresindeki yerleşimlerin tarihinin en az 13.000 yıl öncesine dayandığını göstermektedir. Kent merkezinde süren Amida Höyük kazıları ise Diyarbakır merkezinin tarihinin en az 10.000 yıl olduğunu ortaya koymaktadır.
Bu veriler, Sinek Çağı’na tarihlenen yaklaşık 20.000 yıllık kaya resimlerini ve bölgenin kuzeyindeki doğal mağaralardaki yaşam izlerini kapsamamaktadır.
"33 MEDENİYET DEMEK, KENTE HAKSIZLIKTIR"
Bu nedenle Diyarbakır tarihini M.Ö. 3.000 ile başlatmak ve medeniyet sayısını 33 ile sınırlamak, kente haksızlık etmektedir.
'33 Medeniyet' söylemi, esasen Diyarbakır’da arkeolojik kazıların henüz sınırlı olduğu ve bölgenin tarihinin tam olarak anlaşılamadığı dönemde ortaya çıkmış bir ifadedir. Günümüzde kentin tanıtımında sıkça kullanılmasına rağmen, tarihsel gerçeklerle tam olarak örtüşmemektedir."
KENTİN TARİHSEL GELİŞİMİNDE ETKİLİ OLMUŞ KRALLIK VE İMPARATORLUKLAR
Diyarbakır'ın tarihsel gelişiminde etkili olan krallık ve imparatorluklara da değinen Gizligöl, konuşmasını şöyle sürdürdü:
"Sümer ve Akad medeniyetlerinin etkisi yalnızca Diyarbakır ile sınırlı kalmamış, tüm dünyayı etkilemiştir. Arkeolojik kazılarda Sümer ve Akad medeniyetlerine ait çok sayıda eser gün yüzüne çıkarılmıştır.
Hatta Akkad İmparatoru ve dünyanın bilinen ilk kralı olan Sargon’un heykeli, Diyarbakır Müzesi’nde sergilenmektedir. Sümer medeniyetine ait birçok eşsiz eser de halen Arkeoloji Müzesi’nde ziyaretçilerin beğenisine sunulmaktadır.
MEZOPOTAMYA MEDENİYETLERİ
Mezopotamya medeniyetlerinden Elamlılar ve Babilliler, Akdeniz uygarlıklarından Fenikeliler, İran medeniyetlerinden Ahameniş İmparatorluğu, İsrail krallıkları ve daha uzak coğrafyalardan Arabistan merkezli Ammon ve Nebati krallıkları da Diyarbakır üzerinde çeşitli derecelerde etkili olmuş; bazıları kısa süreli, bazıları ise yüzlerce yıl boyunca bölgede hüküm sürmüştür.
Ayrıca Suriye merkezli krallıklar ve imparatorluklar da Diyarbakır’ın tarihsel gelişiminde önemli bir rol oynamıştır.
BİRÇOK MEDENİYETİN KESİŞME NOKTASI OLAN KENT
Diyarbakır, tarih boyunca birçok medeniyetin kesişim noktası olmuş, İslam ile tanışan Anadolu’daki ilk şehirlerden biridir. Raşidîn Halifeliği döneminde şehir, İslam dünyasının bir parçası haline gelmiş ve daha sonra Emeviler döneminde de önemini korumuştur. Mısır merkezli Fatimiler, Tolunoğulları ve İhşidler zaman zaman Diyarbakır üzerinde etkili olmuş, Ortaçağ’da neredeyse dünyanın yarısını fetheden Timur İmparatorluğu ise İlhanlılar aracılığıyla uzun süre bölgede hüküm sürmüştür.
ŞEHİRDE İZ BIRAKAN BÖLGESEL KRALLIKLAR
Güney Mezopotamya merkezli medeniyetler de Diyarbakır üzerinde önemli bir etki bırakmıştır. Bunlar arasında Gutiler, Subartular, III. Ur Hanedanlığı ve Bit-Zamani Krallığı sayılabilir. Ayrıca Urfa, Siverek, Samsat ve Çermik merkezli Bit-Adini ve Bit-Agusi Krallıkları da şehre etki etmişlerdir. Samsat ve Kahta merkezli Commagene Krallığı, Siverek, Çüngüş, Çermik ve Ergani’de uzun süre hüküm sürmüş ve zaman zaman Diyarbakır’da etkili olmuştur. Bunun yanı sıra Kummuhu, Gurgum ve Malid gibi bölgesel krallıklar da şehirde iz bırakmıştır.
BÖLGENİN GÜÇLÜ BEYLİKLERİ
Ortaçağda, Milan, Raman, Hazro, Eğil, Hani, Silvan ve Soran gibi bölgelerde kurulan emirlikler ile Zengiler gibi güçlü beylikler Diyarbakır üzerinde etkili olmuşlardır.
DİYARBAKIR'IN TARİHİNE DAMGA VURAN GÜÇLÜ KRALLIKLAR
Antik çağın güçlü krallıkları da Diyarbakır tarihine damga vurmuştur. Osrhoene Krallığı, Gordyene Krallığı, Ermenistan Krallığı ve Artaksiad Hanedanı ile Sophene Krallığı, kimi uzun kimi kısa sürelerle şehirde hüküm sürmüştür. Ermeni Bagratuni ve Toron Bagratuni Beylikleri ile Ermeni Kilikya Krallığı da zaman zaman fiili ve kültürel olarak Diyarbakır’a etki etmiştir.
HATTİLER, EBLA, MARİ VE FENİKE'LERİN ETKİLERİ
Ayrıca, Gordyene Krallığı’ndan ayrılanların kurduğu Kizzuwatra Krallığı ve kendi döneminin en etkili medeniyetlerinden biri olan Hattiler, Diyarbakır’ı etkisi altına almıştır. Doğu Akdeniz havzasındaki Ebla, Mari ve Fenike şehir devletleri de şehir üzerinde önemli bir etki bırakmıştır.
BUGÜNKÜ DÜNYANIN OLUŞUMUNU ETKİLEYEN MEDENİYETLER
Çayönü, Gre Fılla, Hallan Çemi, Gusir Höyük, Nevala Cori, Göbeklitepe, Jeff El Ahmar, Tell Abu Hureyra gibi Medeniyetlerde bazen aynı anda bazen de tek başına Diyarbakır'da hüküm sürmüş medeniyetlerdir. Bu medeniyetler bugünkü dünyanın oluşmasına vesile olmuş yerlerdir.
BİN YIL BOYUNCA DÜNYAYI ETKİLEYEN MEDENİYETLER
Diyarbakır’daki tüm arkeolojik araştırmalarda sıkça rastlanan Hassuna Kültürü, yaklaşık bin yıl boyunca hem Diyarbakır’ı hem de tüm dünyayı etkilemiştir. Dicle merkezli Samarra Kültürü de benzer şekilde yaklaşık bin yıl sürmüş ve geniş bir coğrafyada etkili olmuştur. Mimari bir devrim niteliğindeki Halaf Kültürü ve Ubaid Kültürü ise yüzlerce yıl boyunca Diyarbakır’da belirgin bir etki yaratmıştır. Bu kültürler, günümüz dünyasının oluşumunda temel rol oynayan ve birçok yönümüzün kökenini oluşturan arkaik medeniyetlerdir.
MUAZZAM MEDENİYETLERDİR
Çevremizde ki Aslantepe, Tell Barak medeniyetleri ile, Diyarbakır merkezli Gre Dimse, Hakeme Use, Hırbe Merdon ve ismini yazmadığım onlarca medeniyetler binlerce yıl Diyarbakır'da hüküm sürmüş muaazam medeniyetlerdir.
MEDENİYETLERİN SAYISI DAHA DA ARTABİLİR
Diyarbakır'ı ve bölgeyi fazlasıyla etkileyen, Arşak Hanedanlığı, Artasiad Hanedanlığı, Raman, Botan, Cizre, Eğil, Hani, Silvan, Hazro, Milan, Mırdısi, Zırrıki ve Silvan Emirlikleri, Emesa Krallığı, Ebla Krallığı, Mari Krallığı, Fenike Şehir Devletleri, Arzava Krallığı, Luvi ve Luvi Şehir Devletleri, Deniz Kavimleri, Ardzruni Hanedanlığı, Arpad Beyliği, Hama Krallığı, Dimaşk Krallığı, İsin Krallığı, Soran Beyliği, Gassaniler, Edessa Krallığı, Urfa Kontluğu, Lansa Krallığı, Lahmiler, Zendler, Kaçar Hanlığı, Afşaniler, Ammon Krallığı, Yahuda Hasmon Krallığı, Yahuda Krallığı, İsrail Krallığı gibi irili ufaklı, kimi az kimi çok etkilemiş onlarca medeniyeti listeye dahil etmeden tam 77 Medeniyetin Diyarbakır'dan geçtiğini söylemek mümkün. Bu irili ufaklı kimi yakından kimi uzaktan ilimizi etkilemiş bu medeniyetleri de saydığımızda sayı rahatlıkla 99'u bulabilir."
İŞTE LİSTE 77 MEDENİYETİN LİSTESİ
Kentin tarih boyunca 77 medeniyete ev sahipliği yaptığını belirten Diyarbakır Müze Müdürü Müjdat Gizligöl, bu medeniyetleri şöyle sıraladı:
1. Körtik Tepe
2. Gre Filla
3. Çayönü
4. Göbekli Tepe Kültürü
5. Hallan Çemi Kültürü
6. Hakemi Use Kültürü
7. Amida Höyük
8. Hasuna Kültürü
9. Samarra Kültürü
10. Ubeyd Kültürü
11. Halaf Kültürü
12. Sümerler
13. Akad İmparatorluğu
14. Ur (Uruk, Ur III)
15. Babil İmparatorluğu (I. Babil)
16. Asur Krallıkları (erken, orta, geç)
17. Elam
18. Hurri
19. Mitanni
20. Hitit
21. Aramiler
22. Hattiler
23. Kassitler
24. Guti
25. Subartu
26. Med (geç Tunç - erken Demir geçişi)
27. Urartu
28. Kummuh Krallığı
29. Gurgum Krallığı
30. Bit Zamani Krallığı
31. Melid Krallığı
32. Bit Adini Krallığı
33. Bit Agusi Krallığı
34. Emar - Boğazköy Krallığı
35. Hayasa - Azzi Krallığı
36. İsuwa Devleti
37. Nairi Krallığı
38. İskitler
39. Pers (Ahameniş) İmparatorluğu
40. Part Krallığı
41. Makedonyalılar
42. Selevkoslar
43. Ermeni Krallığı
44. Osrone Krallığı
45. Sophene Krallığı
46. Sphorene Krallığı
47. Gordyene Krallığı
48. Commagene (Kommagene) Krallığı / İmparatorluğu
49. Palmira Krallığı
50. Roma İmparatorluğu
51. Bizans İmparatorluğu
52. Sasani İmparatorluğu
53. Emevîler
54. Abbâsîler
55. Raşidîn Halifeliği
56. Tolunoğulları
57. İhşîdîler
58. Fatımîler
59. Hamdanlılar
60. Büveyhîler
61. Mervanîler
62. İnaloğulları
63. Nisaoğulları
64. Selçuklular
65. Suriye Selçukluları
66. Artuklular
67. Eyyübîler
68. Memlükler
69. Timur İmparatorluğu
70. Moğol İmparatorluğu
71. İlhanlılar
72. Akkoyunlular
73. Karakoyunlular
74. Safevîler
75. Zengiler
76. Osmanlı İmparatorluğu
77. Türkiye Cumhuriyeti