Antik çağlardan beri kullanılan maske, korunma, kılık değiştirme ya da kimliğini gizleme, performans veya eğlence için giyilen bir nesne.
Şu günlerde zorunlu olarak taktığımız tıbbi maskeler, hastalıkların toplumsal boyuta yükselmesiyle sağlık alanında kullanılmaya başlandı.
Dünyanın her yerinde ortak bir hafızaya sahip maskeler; inanç ritüellerinde, çeşitli tiyatral geleneklerde, dış etkenlerden korunmada, kılık değiştirme ya da kimliğin gizlemesi amacıyla kullanılmakta.
Paleolitik döneme ait mağara çizimlerine göre maskenin, düşündüğümüzden daha eski bir geçmişi var. Fakat yapılışında deri, bitkisel veya ahşap gibi organik malzemeler kullanıldığı için günümüze ulaşmadığı düşünülüyor.
Şimdilik 9 bin yıllık ömürleriyle bilinen en eski maskeler Paris/MuséeBible et TerreSainte ve Kudüs/İsrail Müzesi’nde sergileniyor.
Maske= Persona=Vatandaş
Antik Roma'da persona kelimesi hem 'maske' anlamına geliyordu hem de tam Roma vatandaşlığına sahip bireyi ifade ediyordu. Roma vatandaşları, aile tapınaklarında saklanan atalarına ait balmumundan yapılma ölüm maskelerini, cenaze törenleri gibi geçiş ayinlerinde takarlardı.
Bu cenazelerde profesyonel aktörlerin de bir ritüel nesnesi olarak ataların anılarını canlandırmak için takması ile maskenin tiyatrodaki rolü arasında bağlantı kurulmuş oldu.
Batı Afrika'da -halen- maskelerin doğaüstü güçlerle iletişimde arabulucu işlevi olduğuna inanılıyor. Bu maskeler eğitimlerini tamamlamış ustalar tarafından oyulmakta.
Aile içinde nesiller boyunca aktarılan maske oyma geleneği, zanaatkarlığın yanında manevi ve sosyal bilgiyi sembolleştirmesi yönüyle, kabile toplumunda saygın bir konuma sahip. Maskeler kadınları temsil etmesine rağmen, onları sadece erkekler takıyor. Kadın güzelliğinin sergilendiği önemli örneklerden biri Idia'nın Benin Maskesidir. İroniktir ki bir Benin kralı, annesinin anısına yaptırıldığı maskeyi, annesini onurlandırmak için özel törenlerde kalçasına takardı.
Komedi ve Trajedi zıtlığı, Hristiyan tezlerin sembolü
Avrupa’da genellikle doğaüstü güçleri ya da tanrıları sembolize etmek için kullanılıyordu. Hıristiyanlığın ortaya çıkışıyla bu anlamını neredeyse tamamen yitirdi. Tek tanrılı dinlerin gelişmesi ile üretilen eski tanrıları lanetleyen tezler, maskeyi dini bir sembol değil tiyatral temsiller için kullanılır hale getirdi. Tiyatro içerisinde yer almaya devam eden din, Ortaçağ Avrupasında -alegorik yaratıkların canlandırdığı oyunlarda- Tanrı'yı temsil eden oyuncu, sıklıkla altın veya yaldızlı bir maske takardı. Yan yana yerleştirilmiş “Komedi ve Trajedi” maskelerinin görüntüsü, sahne sanatlarının ve özellikle tiyatronun sembolü haline geldi. Genellikle festivallerde kullanılan maske, grotesk bir anlayışla 'çirkin' veya 'zalim' olana karşı, 'iyi' veya “idealize edilmiş güzel” gibi iki zıt kutup kurgulanmış. 15. yüzyılda Roma ve Venedik’te kasaba ve şehirleri canlandırmak için geliştikleri festivallere konu olmuş. Bu maskelerden en ünlüsü Commediadell'arte'den esinlenerek tasarlanan Venedik maskeleri. Bugün halen devam eden gelenekte, Venedik maskeleri büyük ilgi görüyor.
Amerika'da Gerilla tiyatrosu ve Dans maskeleri
Amerika'da gelişimi çok daha yavaş olan maske geleneği,1950’lerin sonlarına doğru “Gerilla Tiyatrosu” hareketi ile yaygınlaştı. Gerilla tiyatrosu kavramı, ilk olarak 1959 yılında kurulan San Francisco Mime Troupe (SFMT) topluluğunun yazarlarından Peter Berg tarafından kullanıldı. Marksist bir kadroyla yola çıkan topluluk, sosyal değişime katkı sunmayı ve estetik araçları kullanarak devrime öncülük etmeyi hedeflediler.
Modern dans, modern mim, Commediadell'arte ve Brecht'ten etkilenen bu tür gruplar maskeleri, müziği ve kuklacılığı bir araya getirerek politik tiyatro yapmak için sokaklara çıktılar. Amerikan Tiyatrosu'nda maske, dans performanslarında da kullanılır ve tiyatrodaki kadar karşıtlık üzerinden tasarlanmazdı. Dans maskeleri Nazi rejiminden kaçmak için Amerika'ya göç eden Mary Wigman gibi dansçı/koreograflar aracılığıyla yaygınlaştı.
Veba doktoru ve gagalı maskeleri
Tıbbi amaçlı maske kullanımının hastaneler dışında kullanımında endüstrileşme ile birlikte kent nüfuslarındaki artış etkili oldu. 17. yüzyıl veba salgını sırasında Avrupalı doktorlar, hastalıklardan kurtulmak için gagalı maskeler, deri eldivenler ve uzun paltolar giyerlerdi.
Gaga maskeli veba kostümü, aralarında Kral Louis XIII ve Marie de Médici’nin oğlu Gastond’Orléans de bulunduğu Avrupa kraliyetinin tıbbi ihtiyacını karşılayan bir doktor olan Charles de Lorme’ ye atfediliyor.
Doktor Lorme’ nin anlatımıyla bu kostüm, “kokulu balmumu ile kaplı bir ceket, botlara bağlanmış pantolonlar, keçi derisinden yapılmış bir şapka ve eldiven ve gagaya benzeyen maske, gözlük, yardımcı bir sopa/asadan” oluşuyordu. Lorme’e göre veba doktorları, hava, burun deliklerine ve akciğerlerine gelmeden önce maskenin gaga kısmına elli beşten fazla bitki ve toz karışım ile doldurup korunmak için yeterli zaman yarattıklarını düşündüler. Sonuçlar gösteriyor ki maskeleri, kıyafetleri ve yöntemleri hastalığa karşı gerçek bir koruma sağlamadı. Gagalı maskeleri ile veba doktoru kostümü İtalyan commediadell’arte ve karnaval kutlamalarında giyilerek popülerliğini koruyor.
Spor müsabakalarında veya profesyonel yaşamlarında kullanılan koruyucu maskeler, genellikle kişileri darbelerden korumak için takılıyor ve faydacı bir fonksiyona da sahipti. Roma gladyatör turnuvalarından Japon samuraylara, askerlerden sporculara geniş bir kullanıcı kitlesi vardı. Karşılaşmaların yanı sıra 16. yüzyılda Visard/ Vizör maskeler güneş yanığından korunmak için kadınlar tarafından giyildi.
“Bu maskenin altında bir fikir var; ve fikirlere kurşun işlemez!”
Tüm bu anlamlarının da dışında maske kılık değiştirme ya da kimliğini gizlemek için kullanılan aksesuarlar haline de kullanıyorlar. Kanundışıların yüzlerini, dolayısıyla kimliklerini kurbanlarından ve kolluk kuvvetlerinden gizlemenin bir yolu olarak seçerken, bazı mahkeme salonlarında sanığın tanınmaması için başvurulan bir yöntemdir. Bu yöntem protestolarda eşarp ya da bandanalarla protestocuların gizlenme ve korunma yolu olarak kullanılmakta. İsmini Birleşik Krallığın her 5 Kasım'da kutlanan yıllık bir anma törenindenalanGuyFawkes maskelerini şu sıralar; Anonymous grubunun protestolarında, kullanmakta. Daha meşhur bir örneği de V forVendetta filminden bilinmekte.
“Konuşan Mask” sergisinde toplum figürleri
İranlı Kürt sanatçı Beyan Behramî’nin Mart 2020’de “Konuşan Mask” adlı sergisi Diyarbakır’da sergilendi. Sergide, 12 maske bulunuyordu. Her maskenin ayrı bir hikayeyi yansıttığını dile getiren Beyan Behramî, barış annesi, ülke, doğa katliamı, aşk, umut, cezaevi, barış, gökyüzü, Newroz ve savaşçı kadın figürlerini maskeyle topluma gösteriyor. Berhamî, yumurta kartonlarını kaynatarak, mısır unu ve tutkalla karıştırarak elde ettiği maskelerde en çok beyaz tülbentli annelerin ve kadınların mücadelesine yer vermiş. (BİANET)
