Ahmet SÜMBÜL/ YAZI DİZİSİ (4)
DİYARBAKIR'IN kültür envanterinin en başında dini yapılar gelmekte. Kimi yapılar, (Ulu Cami-Mor Toma Kilisesi, Hz. Süleyman Camisi, Saint George Kilisesi gibi) bin yıldan fazla ayakta. Yüzlerce yıldır ayakta bulunan cami ve kiliseler, Diyarbakır turizminin de en önemli yapıtlarından sayılıyor. Tamamı Sur ilçesinde bulunan bu kültür envanterimizin en önemli yapıları, zaman içerisinde çeşitli restorasyon ve onarımlar görmüş, ama halen ilk günkü gibi ayakta duruyorlar.
Halen ibadete açık olan ve kültür envanterinde yer alan dini yapıtlardan bazıları şunlar:
Hz. Ömer Camisi
Kesme bazalt taştan yapılmış olan yapı, enine dikdörtgen planlı ve açık avluludur. Mardin kapının batısında yer alan caminin, güney duvarını sur duvarı oluşturmaktadır.
Vakıflar Genel Müdürlüğü mülkiyetinde olan caminin girişi basık kemerli bir avludan yapılmakta. Avlunun güneyinde yer alan cami tek mekandan oluşmaktadır. Avlu zemini bazalt taş döşelidir. Avlunun kuzeydoğu duvarının dış yüzünde çeşmesi bulunmaktadır.
Kale (Hz. Süleyman) Cami
1160 yılında yapımı tamamlanan ve halk arasında Hz.Süleyman Camisi olarak bilinen Kale camisi, İç Kale içinde yer almaktadır. Yapı, tamamen kesme taştan inşa edilmiş, eğimli bir arazi üzerinde olduğundan kademeli bir mimari özellik göstermektedir. Cami, kuzey-güney doğrultuda dikdörtgen planlıdır. Yapıya batıya bakan basık kemerli bir kapıyla girilmektedir. Kapı üzerinde dört satırlık kitabesi yer almaktadır. Kapıdan üç basamaklı merdivenle inilerek avluya geçilmektedir.
Cami avlusuna giriş, güneyde ve batıda verilen iki kapı ile sağlanmaktadır. Avlunun kuzeyinde, üç sütuna oturan dört sivri kemer açıklıklı bir revak içerisine alınmış abdest alma yeri bulunmaktadır. Avlunun güneyinde hafif yükseltilmiş namazgah alanında bir mihrabiye, güney doğu köşede ise hazire kısmı yer almaktadır. Camiye giriş, basık kemerli bir kapı ile sağlanmaktadır. Giriş kapısından iç avluya geçilmektedir. Avlunun kuzeyinde sur duvarına bitişik olarak yapılmış kubbeli ufak bir türbe ve bunun doğusunda bir çeşme yapısı, avlunu doğusunda üst kata geçişi sağlayan merdiven yapısı, güneyde ise harim kısmı yer almaktadır.
Halit Bin Velid ve ailesinin türbesi yer almakta
Batı duvarında hazireye açılan bir pencere açıklığı ve türbe mekanına girişi sağlayan iki kapı mevcuttur. Türbe mekanının duvarları, yarıya kadar Osmanlı çinileri ile süslenmiştir.
Caminin güney duvarı, dışardan mihrabın tam arkasına rastlamak üzere ortada üçgen yanlarda birer dikdörtgen şeklinde payandalarla desteklenmiştir.
Kare gövdeli olan minarede, yer yer enine silmeler atılarak dikey görüntüsü zayıflatılmaya çalışılmıştır. Avlunun güney doğusunda Halit Bin Velid ve ailesinin bulunduğu hazire yer almaktadır. Hazirenin batısı ve güneyini ‘L’ biçiminde bir eyvan çevrelemektedir. Eyvan kısmında da mezarlar mevcuttur. Hazirenin duvarlarında çiniler mevcut ancak çinilerin bir kısmı yok olmuştur.
Nebi Cami (Peygamber Cami) ve Türbesi
15. yüzyılda yapılan bu yapı dikdörtgen planlı olup kesme taştan inşa edilmiştir. Cemaat yeri cephesi ve minare bir sıra beyaz kesme taş, bir sıra bazalt taştan inşa edilmiştir. Avlunun güneyinde abdest alma yeri, doğusunda farklı işlevlerde sivri kemerli birimler yer almaktadır. Avlunun doğusunda, ortada iki sütun üzerine oturan sivri kemerli, üç gözlü revak bulunmaktadır. İçten sivri kemerlerle ayrılan üç kubbe, dıştan ise düz dam ile örtülü olan revak, son cemaat yeri olarak kullanılmaktadır.
Minare, onarımda şimdiki yerine taşındı
Güney duvarda yer alan mihrap beyaz kesme taştan yapılmış olup mukarnas bezemelidir. Caminin minaresi eskiden şimdiki yerinden daha uzakta iken 1960 yılındaki onarımda yeni yerine alınmıştır. Siyah beyaz taşlardan yapılmış ve kare gövdelidir. Caminin arka tarafında bulunan türbe 1718 tarihinde yapılmıştır. Kesme taştan yapılmış ve kare planlıdır.
Parlı (Safa) Cami
Sur ilçesi Melikahmet Mahallesi'nde bulunan bu yapı 15. yüzyıldan kalmadır. Cami, kare planlı, tek kubbeli ve siyah-beyaz kesme taşlardan inşa edilmiştir. Yapı, güneyinde türbe, batısında hazire, tuvalet yapısı ve sonradan yapılan cenaze yıkama yerinden oluşmaktadır. Diyarbakır camileri içinde önemli bir yapı olan Safa Camisi, bugüne dek üzerinde önemle durulmuş bir yapıt değildir. Son yıllarda onarılan yapı, önemini planından, çinilerinden ve zengin taş bezemesinden almaktadır. Minaresi, taş bezemeciliğinin ilgi çekici örneklerindendir.
Siyah-beyaz kesme taşlardan yapılmış
Cami, kare planlı, tek kubbeli ve siyah-beyaz kesme taşlardan yapılmıştır. Dört yalın sütuna dayanan, beş kubbeli bir son cemaat yerine sahip ve kubbeler dışarıdan gizlenmiştir. Kubbe geçişlerinde, pandantifler kullanılmıştır. Kubbeler, kalem işleri ile bezenmiştir. Son cemaat yerinin, doğu ve batı bölümleri duvarlarla kapatılmıştır. Ancak, sivri kemer kavsara içinde, lentolu birer pencere açıklığı ile dışarı açılmaktadır. Bu pencerelerin üstünde daha küçük tutulmuş birer pencere açıklığı mevcuttur.
Çinilerle süslü
Caminin harim mekanı, dört bağımsız ve dört duvar ayağı olmak üzere sekiz ayağa oturan, tek kubbeli ve enine dikdörtgen planlıdır. Kalem işleri ile bezeli olan kubbe, dışardan yüksek bir kasnağa oturmakta ve konik bir çatı ile örtülüdür. Bu orta alan, yanlara doğu genişlemektedir. Bu genişleme köşelerde birer pandantifli küçük kubbe ve ortada beşik tonoza varan kemerlerle sağlanmaktadır. Harim mekanının duvarları, belli bir yüksekliğe kadar, yer yer bozulmalarına rağmen çinilerle süslenmiştir.
Silindir gövdeli minare
Yapının Mihrabı ve mimberi taştan yapılmıştır. Caminin sağında yer alan minare, kare kaide üzerinde yükselen silindirik gövdelidir. Minare, kaideden başlamak üzere külahına kadar kufi, nesih yazılar ve değişik bezemelerle işlenmiştir. Avlunun ortasında yer alan şadırvan, sekizgen planlı olup sütunlar üzerine oturmaktadır. Avlu zemini kesme bazalt taş döşelidir.
Şeyh Yusuf Camisi
Osmanlı imparatorluğu döneminde 1468 tarihinde yapılan cami, kuzey-güney doğrultuda dikdörtgen planlı ve kesme bazalt taştan inşa edilmiştir. Yapının dış cephesi iyi korunmuş fakat iç mekanda ve üst örtüde değişikliğe gidilmiştir. Caminin son cemaat yeri ve iç kısmında boya ve badana yapılmıştır. Mihrabı boyanmıştır. Zemini sonradan mermerle döşenmiştir. Ortada kare bir avlu ve avlunun güneyinde harim mekanı, batısında hazire ve türbe, doğusunda abdest alma yerinden oluşmaktadır. Cami enine genişleyen bir plan sergilemektedir.
Avlusu kesme bazalt taş döşelidir
Avlunun güneyinde, tek sütun üzerine oturan iki gözlü son cemaat yeri bulunmaktadır. Harim mekanının yuvarlak kemerli girişinin iki yanında ve üstünde pencere açıklıkları ile sağ tarafında bir mihrabiye yer amaktadır. Harim mekanı, ayaklar üzerine oturan kemerlerle ayrılmıştır. Güneyde yer alan mihrabın sağında mimber, kuzeyde ise kadınlar mahfili bulunmaktadır. Üst örtüsü ahşap hatıllı, düz damlıdır. Abdest alma yeri, enine dikdörtgen planlı olup doğu ve batıda olmak üzere iki girişe sahiptir. Türbesi, kare planlı olup her cephesinde birer pencere açıklığı bulunmaktadır. Avlusu kesme bazalt taş döşelidir. (Sürecek)
