ÖZEL HABER - Nermin ZENGİN
Kentin kalbi Sur’da günümüze dek ayakta kalmayı başarmış, geçmişin zarafetini ve insanı şaşırtan özenini taşıyan taş evlerin kapıları, hele de kapı tokmakları inanılmaz güzellikteler.
Bölgemizdeki tarihi evler, köşkler, hanlar, kervansaraylar ve camiler oldukça fazla. Urfa, Mardin Diyarbakır, Silvan, Çermik, Çüngüş, Siverek, Savur, Midyat, Bitlis, Siirt, Harput, Malatya, Adıyaman ve daha birçok yerde göz kamaştıran tarihi yapılarımız varlıklarını korumaya devam ediyor.
KESME TAŞ İŞÇİLİĞİ
Bölgemizdeki mimarinin en ilgi çekici unsurlarından biri, kuşkusuz eski taş evlerdir... Zamana meydan okuyarak günümüze dek ayakta kalmayı başarmış; mimari tarzı, kullanılan yapı malzemesi, kileri, merdiveni, cumbası veya muhteşem eyvanıyla dimdik, geçmişin zarafetini taşıyan eski taş evlerimiz.
Bu evlerin hemen hepsi, eskinin o ince zevkini günümüze taşıyan örneklerle dolu. Cumbası dökme demir balkon korkulukları, pencere kafesleri, kesme taş işçiliği. Bunlar arasında bir de hiç şüphe yok ki olağanüstü güzellikte kapılar ve bu kapılar kadar özgün olan kapı tokmakları var.
DEMİR USTALARIN USTALIĞI
Kürt, Ermeni, Süryani, Kürt demir ustalarının hünerli ellerinde şekil bulan bu kapı tokmaklar, eski evlerin adeta en vazgeçilmez parçasıdır. Demir aynalarına vurulurken çıkardıkları tok sesler, ev halindekilere mesajlar da barındırıyor içinde. İster mesajı, ister sesi, ister biçimi, kapı tokmakları başlı başına birer sanat eseri.
Kapı tokmaklarının yoğun olarak görülebildiği ve zamanınıza dek gelebilmiş ender yerlerden biri olan Diyarbakır' da kuş, el, yuvarlak şeklinde ve demir disklere tutturulmuş kapı tokmakları var.
Ayrıca daha çok masum bir kadın yüzünü yansıtan zarif figürlü kapı tokmaklarına rastlanıyor. Çeşitli biçimler taşıyan, orijinal ve hayli eski kapı ve tokmaklarını da görmek mümkündür. Tokmak biçimleri arasında gaga ağız, ejderha, yılan da bulunuyor. Topuzlar, üçgenler, çubuklar, cengellerden oluşan geometrik şekillerin hepsinde bir anlam bir estetik yer alıyor.
Demir işçiliğinin inceliği küçücük bölümlere işlenmiş motifler, göz alıcı figürler insanı hayrete düşürüyor..
Kalın ve sert ağaçlardan yapılma çift katlı kapılara monte edilen tokmakların kullanımı sırasında çıkan tok ses evin içinde veya avluda yankılanırken, yapının görkemini de tamamlıyor. Tıpkı Diyarbakır'da kesme tastan yapılan Silvan evleri örneğinde olduğu gibi.
ZİL VE TOKMAK…
Günümüzde diafon, görüntülü ekranlar, ziller, kuş ötüşü, melodili kapı zilleri, uzaktan kumandalar, kartlı sistemler, sahibinin sesine duyarlı kapı kilitleri bile var ama hiçbirisi eski kapı tokmaklarının verdiği mesajları inceliğini yansıtmıyor. Kapı tokmaklarının çeşitli ebatlardaki tokmaklarına bağlanan bezler, ipler hep bir anlam taşımış, kullananlar ise gelenekleri uzun süre yaşatmışlar.
Kapı çalmak, açılmasını beklemek, bir hoş geldin, bir güler yüzle karşılamak. Yada kapınızın çalınmasını beklemek bir özlemdir çoğumuz için. Hele de kapımızı çalan yolu beklediğimiz sevdiğimiz biriyse.
Kapı kanadı üzerinde rastlanan çift tokmaklardan büyük olanını eve gelen erkekler, küçük olanını kadınlar kullanırmış. Bunun anlamı örneğin evde, avluda, başı açık kadınlar topluca sohbet ediyorlarsa, çalınan büyük tokmak sesi dışarıdan gelenin bir erkek olduğunu içerdekilere belli edermiş. İçerde oturan erkeklere bir uyarı da küçük tokmak sesiyle oluyor. Bir kadının eve geldiğini fısıldıyor.
Kapı açılana dek erkeklerin toparlanmalarını sağlıyormuş. Tokmaklar arası iki kanada bağlı ip veya bezler ev sahibinin dışarıda olduğunu belirtir, diğer bir değişle ‘evde değilim’ mesajını iletirmiş. Tek tokmakta bağlı aşağı sarkan ip ‘kapıyı çalabilirsiniz evdeyim’ demek oluyormuş.
ÜZERİNDEKİ FİGÜRLERİN ANLAMI
Genellikle tokmağın vuruş yerinde yer alan metal kabaralı bölüm, sesin daha ve duyulur olmasını sağlıyor. Düğme demir veya tunç dökümden yapılan kapı tokmakları çeşitli şekil ve motiflerle zengin seslemelerle, daha da gösterişli hale getiriyor. Yapılışlarına göre aynı temkinler kullanılan kapı tokmakları, ev sahibinin varlık durumu hakkında da ipuçları veriyor. Örneğin, hayvan başı motifleri özellikle güç ve kudreti temsil ediyor.
Varlıklı ailelerin kapı tokmakları üzerinde sıkça, aslan kafası, koç başı, horoz gagası gibi figürler kullanılmış.
Döküm tokmaklarda benzer biçimler, sıkça tekrarlanırken, dökme demirden yapılanlar daha nadir özellikler taşıyorlar. El yapımı dökme demir tokmaklarda ustanın kendi zevki ve yorumunu da izlem mümkün. Bunlar, daha farklı ve ender görülen delik, çizik, şekil ve perçinlere sahip. Ahşap kapıları saran yassı demirden yapılma kuşaklar ise, kapı ile tokmak arasındaki uyum ve bütünlüğü tamamlıyor ve gerçekten birer sanat eseri olarak göz kamaştırıyor.
