Hilar köyünün hemen kuzeyinde bulunan, eski adı "Kotaberçem (Çayboyu)", tarih öncesi döneme tarihlenen höyük olan Çayönü Tepesi, göçebelikten yerleşik yaşama, avcılık ve toplayıcılıktan üreticiliğe geçilip tarıma ilk başlanılan yerlerin arasında bulunuyor.
Diyarbakır'ın Ergani ilçesindeki 12 bin yıllık Çayönü Tepesi'nin doğusunda yürütülen kazılarda Neolitik Dönem'e (MÖ 10.200-6500) ait ızgara planlı dört yapı ve Tunç Çağı'na (3100-1100) tarihlendirilen su kanalına ulaşıldı. Ergani Ovası'nda milattan önce 10 binden başlayan yerleşim evreleri bulunan ve 1963'te yüzey araştırmaları sırasında keşfedilen Çayönü Tepesi'nde ilk kazı Dr. Halet Çambel ve Prof. Dr. Robert J. Braidwood tarafından 1964'te başlatıldı.
Dünya uygarlık tarihine ışık tutan alanda 1991'de güvenlik nedeniyle ara verilen ve 10 yıl önce yeniden başlatılan arkeolojik kazılarla kesintisiz yaşamın tüm aşama ve detayları ortaya çıkarılıyor.
Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Çanakkale Uygulamalı Bilimler Fakültesi Müzecilik Bölümü Öğretim Üyesi Doç. Dr. Savaş Sarıaltun başkanlığında yürütülen arkeolojik kazılarda bu sezon 60 kişilik ekip tarihin izini sürüyor.
Doç. Dr. Savaş Sarıaltun, Çayönü Tepesi'nin Türkiye'deki sistematik bilimsel kazıların yürütüldüğü ilk Neolitik yerleşmelerden biri olduğunu belirterek, bu yerleşmenin doğu kesiminde hiç kazılmamış alanda kazı çalışmalarına başladıklarını söyledi.
Sarıaltun, 2025 yılı kazılarında bu kesimde Neolitik yerleşmenin farklı evrelerini saptadıklarını, Neolitik kültür dolgularının yoğun olduğunu fark ettiklerini söyledi.
Sarıaltun, kazılarda ayrıca su kanalına ulaştıklarını duyurdu.
