Şehir yerleşkesi olarak dokuz bin yıllık geçmişi olan Diyarbakır’ın, en az beşbin yıllık da tarihi olan Kadim Diyarbakır surlarının 1930’lara kadar eski şehri çepeçevre kuşatan 5,5 kilometrelik surlarının dört yöne açılan dört kapısı olduğunu bugün artık bilmeyen yok. Biri Dicle Nehri’ne ve bahçelere inen Su kapısı, diğeri şehrin kuzeyindeki Karacadağ nedenli dağkapısı, iki de şehrin çeperindeki iki şehrin adıyla anılan; Mardin kapı, Urfa Kapısı…
Bunlar elbette Şehrin Türkçe’yle tanışmış olduğu kısmen yakın zamanlara dair ad tanımlamaları. Geçmişe baktığımızda adları tabii ki farklıdır kapıların.
Örneğin kuzeye açılan Dağkapı Kürtçe’de Derê Çîyê (Çîya) olarak anılsa da öncesinde Ermen kapı, Harput kapı adları da biliniyor.
Yine kapılardan batıya açılan Urfa kapının kuzey tarafına denk düşen eski ve ilk kapının 4. Yüzyıldan kalan ve Roma dönemi eseri olduğu kayıtlarda yazılı. 12. yüzyılda da onarım gördüğü bilgisi mevcut. Zaten kapının üstünde boğa ve çift başlı kartal figürü ile kapının üzerindeki koçbaşı çiviler ve diğer figürler bunun nişanesi. O kapının adı Derîyê Romê (Romî) ya da Rum kapı veya Urum kapıdır. Çünkü Rum diyarı batıya oradan gidilir. 1935’te tren yolu ve garı bu kapıdan çıkıp yolun sonunda inşa edilmiştir.
Sur’a bitişik o eski kapının diğer köşesinde orijinal kapı kadar eski olmamakla birlikte halk arasındaki bir söyleme göre o mahallede oturan Süryani tebaanın hemen sur dışındaki mezarlıklarına rahat gidebilmek için açılan bir kapı daha var.
Bir de ortada şimdilerde araç giriş çıkışlarının sağlandığı iki kapıdan daha büyük ama pek estetik bir görüntüsü olmayan bir kapı mevcut. İşte o büyük kapının adı “Hümayun” ya da “Saltanat” kapısıdır. Osmanlı ordusu doğu seferlerine giderken sur duvarı ortadan yıkılıp açılır, ordu şehirde konaklar. Sefer dönüşü yine bazalt taşla örülerek kapatılırmış, bilinen bu.
İşte şimdilerde sur içinden dışarıya, dışarıdan da içeriye sadece araç değil, yaya giriş çıkışlarının da olduğu o büyük kapı 1944 yılında açılarak şimdiki haline getirilir ve 81 yıldır da işlevini korur. Günün her saatinde sur içinden üç yönden araç çıkış tacizine, sur dışından da yine üç yönden araç girişi tacizine uğrayan o 81 yıllık eski saltanat kapısı artık haldan düşmüş tebdil gezer bir nefere dönüşmüş ve çare ummaktadır…
Ha eski 1600 yıllık demir kapı ise bir kaç yıl önceki tarihi restore sonrası kapatılmış alt bölümü de çirkin bir saç örtüyle kaplanmış akıbeti meçhul haldedir. Ve yanına yakınına tarihçesi bile yazılmamış garip gureba hal û ahvaldedir.
